Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

ZS3n -  sənayeyə,
Zsəh -  səhiyyəyə dəyən zərərdir.
Kənd və meşə təsərrüfatlarına dəyən zərər iki zərərin 
cəmi kimi müəyyənləşdirilir:
Zktm —
 Zkt  +  Zm
Burada,
Zkt -  kənd təsərrüfatına dəyən illik zərər,
Zm -  meşə təsərrüfatına dəyən illik zərər.
Zkt-ni  Zkt = Zt + Zb + Zh tənliyilə hesablamaq olar ki, 
burada da,
Zt -  çirklənmə nəticəsində kənd təsərrüfatı 
dövriyyəsindən torpaq sahələrinin çıxarılmasından;
Zb  -   kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin,  bağların,  üzümlük­
lərin  məhsuldarlığının  azaldılması  nəticəsində  bitkiçilik 
məhsullarının tam yığılmamasından;
Zh -  mal-qara və quşların məhsuldarlığının azaldılması 
nəticəsində  heyvandarlıq məhsullarının  tam  istehsal  edilmə­
məsindən dəyən zərərdir.
Zt =  SXq kimi hesablana bilər ki, burada da:
S -  çirklənmə nəticəsində kənd təsərrüfatı 
dövriyyəsindən çıxarılan torpaq sahəsidir (ha);
Xq -  kənd təsərrüfatı müəssisələrinin  1  ha sahəyə düşən 
xalis gəlirinin orta illik miqdarıdır.
Z b = J > ÄA
Mh-Q
t=1
kimi hesablanır.  Burada,
Sb-i bikt növü ilə tutulan çirklənmiş sahədir (ha);
AM h  -  i bitki növünün məhsuldarlığının azalmasının 
orta göstəricisidir (s);
Q-i bitki növünün  1  s-nin satınalma qiymətidir (man.).
Q-kimi  pərakəndə qiymətlərdən,  həmçinin,  atmosferin 
çirklənməsi nəticəsində istehsal həcminin azalması dəyərində
198
əlavə  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  istehsalına  çəkilən  əsas 
vəsait qoyuluşu və cari xərclərdən də istifadə etmək olar.
Zh -  hər bir məhsuldar qrup üzrə aşağıdakı tənliklə 
hesablanır:
z„= £я,л
M„- Q
1=1
B h -  
i  məhsuldar  qrupu  üzrə  mal-qara  və  yaxud 
quşların sayıdır;
ДMh  -  natural vahidlərdə i  məhsuldar  qrupun  məhsul­
darlığın orta enmə dərəcəsidir;
Q -  i məhsulu vahidinin satınalma qiymətidir.
Sənaye  müəssisələrinin  zəhərli  tullantıları  tərəfindən 
meşə  təsərrüfatına  vurulan  zərər  (Zmt)  aşağıdakı  kimi 
hesablanır:
Zmi =  A Za +  A Zoq +  A Zm
Burada,
Za  -   meşələrin  artımının  zəifləməsi  və  məhvindən 
alman zərərdir;
Z0q  -   emal  üçün  yararlı  oduncağın  kəskin  azalması 
nəticəsində meşələrin əmtəəlik qiymətinin itirilməsindən  irəli 
gələn zərərdir;
Zm -  meşələrin sanitar məqsədli qırılması və yeni sahələrin 
salınmasına çəkilən əlavə xərclərdən irəli gələn zərərdir.
Məlum  olduğu  kimi,  mənzil-kommünal  təsərrüfatı 
bilavasitə mənzil təsərrüfatından,  kommunal  müəssisələri və 
qurğularından  ibarətdir.  Bütün  bu  obyektlər  təbii  cəhətdən 
köhnəlmədən  əlavə,  müəssisə  tullantılarının  təsirilə  atmo­
sferin çirklənməsi  nəticəsində də əlavə olaraq köhnəlir.
Atmosferin  çirklənməsi  nəticəsində  il  ərzində  mənzil- 
kommunal  təsərrüfatına  dəyən  zərər  Zmkt  -   aşağıdakı  kimi 
hesablanır:
Z m kl  =   M o t  +  
E n
  '  M ı   +   M  ,  + M mx + M y  +   M Dı
199

---

Burada,
Mət -  şəhər ərazisinin  tozdan  əlavə  təmizlənməsinə çə­
kilən xərclərdir;
Mı -  sanitar  texnikasına çəkilən  əlavə  əsaslı vəsait qo­
yuluşudur;
M t  -  şəhər  ictimai  və  sanitar  texnikasına  çəkilən  əlavə 
istismar xərcləridir;
M 3t -  mənzil  fondu  və  digər  şəhər  elementlərinin  əlavə 
təmirinə çəkilən xərclərdir;
Mmx  -   atmosferin  çirklənməsi  ilə  əlaqədar  göstərilən 
əlavə məişət xidmətləridir;
My -  şəhər yaşıllıqlarına vurulan zərərdir;
En  -   əsaslı  vəsait  qoyuluşu  səmərəliliyinin  normativ 
əmsalıdır.
Sənayeyə dəyən zərər aşağıdakı kimi hesablana bilər:
Zs  = Znr 
Z s  
+ 
Z x
Burada,
Znr -  nəqliyyat,  rabitə və elektrikötiirücü  xətlərə dəyən 
zərərdir;
Zs -  bilavasitə sənaye müəssisələrinə dəyən zərərdir;
Zx  -   atmosfer  tullantıları  ilə  birlikdə  qiymətli  xammal 
itkisidir.
Qeyd  edilməlidir  ki,  çirklənmədən  dəyən  iqtisadi  zərər 
içərisində  maksimal  xüsusi  çəkisilə  səhiyyəyə  dəyən  lokal 
zərər  daha  çox  seçilir.  Atmosferin  çirklənməsi  nəticəsində 
səhiyyəyə il ərzində dəyən ümumi zərər (Zs.ıh)  aşağıdakı  kimi 
hesablanır:
Z soh  —  Z |   +   Z | |   + Z | | |   + Z v q ö
Burada,
Zı -  işdən əvvəl xəstəliklərin əhaliyə vurduğu zərərdir;
Z„ -  iş vaxtı xəstəliklərin əhaliyə vurduğu zərərdir;
Znı -  işdən sonra xəstəliklərin əhaliyə vurduğu zərərdir;
ZVqö  -   atmosferin  çirklənməsi  nəticəsində  vaxtından 
qabaq ölümdən dəyən zərərdir.
200
Eyni zamanda,
1)  Zj  =   Zjn  4-  Z
ib
Harada ki,
Zin -  məktəbəqədər yaşlı uşaqların xəstələnməsilə 
əlaqədar zərərdir;
Z
ib
 -  məktəbyaşlı uşaqların xəstələnməsilə əlaqədar 
zərərdir.
Z n   —  X s t  
X a m  
A 
X m g   4"  Ö b
Harada ki,
X,t -  stasionardakı müalicəyə çəkilən xərclərdir;
Xam -  ambulator şəraitdə müalicəyə çəkilən xərclərdir;
Xmg  -   valideynlərin  işə  çıxmaması  ilə  əlaqədar  əmək 
ehtiyatlarından  tam  şəkildə  istifadə  edilməməsi  nəticəsində 
yol verilən milli gəlir itkisidir;
Ö b  
-  uşaqların xəstələnməsilə əlaqədar valideynlərə ve­
rilən arayışların ödənilməsindən alman xərclərdir.
2 )   Z„ = X t [ + a C + A * i = Ö f
3)  Z„, = X
Tn
4 )  
Z v q ö   =
Harada ki,  tö -  minimal ölüm yaşıdır;
Tn -  orta təqaüd yaşıdır;
P i -  
il ərzində bir işçi tərəfindən istehsal edilən xalis 
məhsulun dəyəridir;
a  i -  il ərzində vaxtından əvvəl ölənlərin sayıdır.
Çirklənmədən  dəyən  zərərin  hesablanmasının  analitik 
üsulu.  Analitik  üsul  korrelyasiya-reqressiya  təhlilinin  apa­
rılması  yolu  ilə  ətraf mühitin  vəziyyətilə çirklənmə  səviyyəsi 
göstəriciləri  arasındakı  riyazi  asılılığın  alınmasına  əsaslanır. 
Zərərin  müəyyənləşdirilməsində  birbaşa  hesablar  üsulunun 
tədbiqi çətinləşəndə analitik  üsuldan istifadə edilir.  Məsələn,
201

---