Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Havay  adaları,  Krım  və  Qafqazın  çimərlikləri,  And,  Himalay, 
Pamir, Tyan-Şan, Alp və Qafqazın qarlı zirvələri və s.
Təbii  rekreasiya ərazilərinə iri  şəhərlər ətrafında  salınmış 
yaşıllıq zonaları, qoruqlar, milli parklar da aid edilir.
Antropogen-rekreasiya  resurslarına  Misir  ehramları,  Qə­
dim  Çin  Səddi,  Yunanıstanın,  Romanın  qədim  abidələri, 
Moskva  Kremli,  Sank-Peterburqdakı  Peterqof,  Afina  Ankro- 
polu,  Hindistanın  Aqre  şəhərində  yerləşən  Tac-Mahal  məq­
bərəsi və s. misal ola bilər.
Hazırda  Qərbi  Avropada  rekreasiyanın  ərazi  təşkili  4 
səviyyədə  həyata  keçirilir:  Ümumavropa  (İspaniya),  milli, 
regional, lokal. Dünyanın ən ucuz iri turizm mərkəzi sayılan İs­
paniya  (Avropa  Kaliforniyası)  avropalıların  istirahət bölgəsinə 
çevrilir.  “Çimərlik” turist təsərrüfatı  Latm Amerikası ölkələrinə 
(Karib hövzəsi)  köçürülür.  Beynəlxalq  turizm İtaliya,  İspaniya, 
Fransa,  İsveçrə,  Türkiyə,  Meksika  və  s.  ölkələrə  böyük  gəlir 
gətirir.  Respublikamızda  Şuşa,  Şəki-Zaqatala,  Quba-Xaçmaz, 
Gəncə-Qazax,  Xəzər  sahillərinin  bu  sahədə  geniş  imkanları 
vardır.
Məlumdur  ki,  elmi-texniki  inqilab  XX  əsrin  ikinci  yarı­
sında öz inkişafında görünməmiş dərəcədə vüsət almışdır.  Dün­
ya  təsərrüfatı  sürətlə  inkişaf edərək,  demək  olar  ki,  yenidən 
qurulmuş,  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafında  tərəqqi  hakim 
kəsilmişdir.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  insanın  təbii  ehtiyatlardan 
daha  çox  istifadə  etməsi  əsasında  baş  vermişdir.  Əgər  ətraf 
mühit,  təbiət  antropogen  təsirlərdən  pozulursa,  bu  təbiətin 
yaratdığı təbii  varlıq  halının  -  ekoloji  tarazlığının  pozulmasına 
gətirib  çıxarır.  Haqlı  olaraq  neosfera  nəzəriyyəsinin  banisi  sa­
yılan  akademik  V.İ.Vernadski  hələ  əsrin  40-cı  illərində  yaz­
mışdır ki,  insanların təsərrüfat  fəaliyyəti  coğrafi  mühitə  heç  də 
yerin litosfer təbəqəsində baş verən geoloji proseslərdən az təsir 
etmir.
Səmərəsiz  təbii  ehtiyatlardan  istifadə,  onun  qazabəıızər. 
bərk,  maye  tullantılarla  çirkləndirilməsi,  radioaktiv  və  digər
238
yüksək  zəhərli  maddələrlə  “zəhərləndirilməsi”  qlobal  ekoloji 
sistemin  əhəmiyyətli  dərəcədə  deqradasiyasına-pozulmasına 
səbəb olmuşdur. Atmosferə hər il  10 mln tonlarla tullantı atılır. 
Ətraf  təbii  mühitin  deqradasiyası  ondan  istifadə,  meşələrin 
qınlması və torpaqların həddən artıq  zəiflədilməsi ilə baş verir. 
Meşələrin  azalması  səhrəlaşma  prosesinin  qüvvətli  getməsinə 
səbəb olur.  Son 50  ildə Böyük Səhra Cənuba doğru irəliləyərək 
öz  sahəsini  650  min  km2  artırmışdır.  BMT-nin  veridiyi  mə­
lumatlara  görə  son  50  ildə  insanların təsərrüfat fəaliyyəti  nəti­
cəsində Yer kürəsində təxminən Braziliyanın ərazisi qədər sahə 
səhralığa çevrilmişdir.
Meşələşsizləşmə  qiymətli  ağac  növlərinin  qırılması  ilə 
meşə  sahələrinin  azaldılmasında  da  baş  verir.  Məlumatlardan 
aydın olur ki, neolit inqilabı dövründə Yer kürəsində meşələrin 
ümumi sahəsi 75 mlrd ha və ya 75 mln km2-dən artıq olmuşdur. 
Meşələrin  qırılması  erroziyanm  qüvvətlənməsinə,  yeraltı  su 
ehtiyatının  azalmasına,  səhralaşmanın  artmasına  səbəb  olursa, 
zəhərli  qazların,  metallı  birləşmələrin,  kimyəvi  tullantıların 
ətraf mühitə atlması  müxtəlif xəstəliklərin -  xüsusilə dəri xəstə­
liklərinin,  zəhərlənmələrin,  insan  ömrünün  qısalmasının  möv- 
cudlaşmasma gətirib çıxarır. Axırıncı onilliklərdə freon qazının, 
azot  oksidinin  ətraf  mühitə  həddən  artıq  atılması  insanları 
ultrabənövşəyi  günəş  şüalanmasından  qoruyan  ozon  müdafiə 
qatının  təxminən  5%  nazikləşməsinə  -   azalmasına  səbəb 
olmuşdur.  İlk baxışda bu az görünsə də nəticədə, hətta ozon qa­
tının  1 % azalması  hesabına ultrabənövşəyi şüalanmanın 2% art­
ması  halı  baş  verir.  Bu  da  insan  dərisində  xərçəng  xəstəliyinin 
çoxalmasına səbəb olur.
Təbii  ehtiyatların  istismarı  zamanı  sənaye  böyük  xüsusi 
çəkiyə  malikdir.  Elə  bir  sənaye  sahəsi  tapılmaz  ki,  o  təbii 
sərvətlərin təbii halının dəyişməsinə təsir etməsin.  Bunlar az və 
çox  dərəcədə  coğrafi  təbəqənin  bütün  sferalarına  təsir  edir. 
Sənaye  təbii  sərvətlərin  hasilatını,  onun  emalını,  onlardan  son 
məhsulların  əldə edilməsini, istehsal tullantılarının ətraf mühitə
239

---

qaytarılmasını,  müasir  texnologiyanın  tətbiqi  nəticəsində  çox­
saylı  komponentlərin  utilizasiyasının  azaldılması  proseslərini 
əhatə edir.
Deyilənlərdən  coğrafi  təbəqənin  müxtəlif sferalarına  çox 
təsir edən  “çirkli”  istehsal  sahələri də  seçilir.  “Çirkli”  istehsal 
sahələri (energetika, metallurgiya, əsas və üzvi kimya, sellüloz- 
kağız, yeyinti sənayesi və s.), öz növbəsində, bütün təbii komp­
leksə  ziyan  vurmaqla  bərabər  insanların  sağlamlığının  pozul­
ması ilə də nəticələnir.
Sənaye  tullantılarından,  çirklənmədən  ətraf mühiti  qoru­
maq  üçün  aşağıdakı  tədbirlərin  görülməsi  məqsədyönlüdür. 
Belə  ki,  monitorinqlər  keçirilməli,  mühafizə  qurğuları  təkmil­
ləşdirilməli,  istehsalda  texnoloji  proseslərin  təkmilləşdirilmə- 
sini  təmin  etməli,  təşkilati-struktur tədbirlərini  keçirməli,  çirk- 
ləndirici müəssisələri daha səmərəli yerləşdirməli, ekoloji infra­
struktur  sistemləri  yaratmalı,  ekoloji  nəzarəti  artırmalı,  ətraf 
mühitin  qorunmasına  dair  yeni  qanun  layihələrini  həyata  ke­
çirməli və s.
Bəşəriyyətin qarşısında duran  əsas məsələ təbiətin  cəmiy­
yətə  bəxş  etdiyi  təbii  ehtiyatları  olduğu  kimi  qoruyub  sax­
lamaqdır.  Onun üçün  münasib  yollar,  üsullar axtarılır.  Müasir 
dövrdə  ekoloji  təhlükəsizlik  dövlət  təhlükəsizlik  məsələsinin 
tərkib  hissəsi  kimi  qiymətləndirilir.  Bununla  da  hər  bir  şəxsin, 
cəmiyyətin, dövlətin, eləcə də ətraf mühitin fövqəlada vəziyyət­
dən nə dərəcədə mühafizə olunması nəzərdə tutulur.  Məlumdur 
ki,  ekoloji  təhlükəyə  müxtəlif  səviyyələrdə  -   daha  doğrusu, 
lokal  və  regional  səviyyələrdə  baxılır.  Bu  zaman  həyata  keçi­
rilən ekoloji  siyasətdən  çox  şey asılı  olur.  Ekoloji  siyasətdə  ic­
timai  istehsal  prosesində  təbii  sərvətlərdən optimal  istifadə,  tə­
biətin  yararsız antropogen təsirlərdən  qorunması,  əhalinin  eko­
loji  təhlükəsizliyinin  qorunması  və  s.  prioritet  məsələlər  sa­
yılmalıdır.
240
MÖVZU 9.MADDİ-İSTEHSAL SAHƏLƏRİNİN 
EKOLOJİ  PROBLEMLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ 
İSTİQAMƏTLƏRİ
Maddi-istehsal  sahələri dedikdə  maddi nemətlər istehsal 
edən  təsərrüfat  sahələri  -   sənaye,  kənd  təsərrüfatı  və  bila­
vasitə onları  əlaqələndirən nəqliyyat  nəzərdə  tutulur.  Maddi 
nemətlər  istehsalı  təbii  resurs  və  şəraitə  əsaslandığı  üçün 
ətraf mühitə ən çox  zərər vuran məhz  bu sahələrdir.  Maddi 
- istehsal  sahələrinin  spesifik ekoloji problemləri  və onların 
həlli istiqamətləri  vardır.  Ətraf  mühitin çirkləndirilməsində 
birinci  yeri  sənaye  tullantıları  tutur.  Sənaye  sahələrinin  hər 
birinin  özünə  məxsus  çirkləndirici  xüsusiyyətləri  vardır.  Bu 
cəhətdən  kimya sənayesi xüsusilə seçilir.  Kimya sənayesində 
sulfat  turşusu,  xlorid  turşusu,  fosforit  turşusu,  nitrat  tur­
şusu,  texniki  rezin,  fosforit,  plastik  kütlələr,  rənglər  və 
boyalar, yuyucu vasitələr, sintetik kauçuk, mineral gübrələr, 
həlledicilər  (toluol,  aseton,  fenol,  benzol)  istehsalı  zamanı 
atmosferə xeyli tullantılar atılır.
Respublikamızda  kimya,  neft-kimya  və  neft  emalı 
müəssisələrinin  əksəriyyəti  Abşeron  iqtisadi  rayonunda, 
xüsusən  Bakı  və  Sumqayıt  şəhərlərində  cəmləşmişdir.  Möv­
cud  olan  müəssisələrin  texniki  təchizatının  aşağı  səviyyədə 
olması  qaz  və  toztutucu  avadanlıqların,  qurğuların  sıradan 
çıxması,  onların  fiziki  və  mənəvi  cəhətdən  amortizasiyaya 
uğraması  ətraf  mühitə  normadan  artıq  zərərli  tullantıların 
atılmasına səbəb olur.  Nəticədə xammaldan səmərəli istifadə 
edilmir və xeyli itkilərə gətirib çıxarır.
Kimya sənayesinin  sürətlə inkişaf etməsi  bir çox  eko­
loji problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.  Kimya səna­
yesinin  istehsal  etdiyi  məhsullar  içərisində  iqtisadi  əhəmiy­
yətinə görə ilk yeri sulfat turşusu istehsalı tutur.  Sulfat turşu­
sunun  təsərrüfat  əhəmiyyətinin  böyük  olmasına  baxmaya­
raq  onun  istehsalı  zamanı  xeyli  ekoloji  problemlər  yaranır.
241

---