Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

arealım genişləndirərək,  həm  kənd  təsərrüfatı məhsullarının 
istehsalına,  həm  də  təbii  biosenozlara,  o  cümlədən  düzən 
ərazilər üçün səciyyəvi olan qış otlaq formasiyalarına və dü­
zən  meşələrinə  mənfi  təsir  göstərir.  Odur  ki,  belə  torpaqlar 
həm  mellioraitiv,  həm  də  ekoloji  cəhətdən  əlverişsiz  sahələr 
hesab  edilir,  onların  mənfi  dinamikasının  xəbərdarlıq  edil­
məsi,  qarşısının  alınması  və  onların  yararlı  hala  salınması 
üçün müvafiq ekoloji  tədbirlərin  (drenaj  tətbiqi,  yuma  aparıl­
ması,  kimyəvi  meliorasiya,  müəyyən inzibati  və  hüquqi  və  s.) 
görülməsi zəruridir.
2010-cı  ildə  ölkənin  təbii  su  mənbələrindən  11425,0 
mln  m3  su  götürülmüşdür.  Onun  1742  mln  m3-i  istehsal 
ehtiyacları üçün istifadə edilmişdir.
Ölkədə  istehlak  edilən  7715  mln  m3  suyun,  51,0  %-i 
istehsalın ehtiyaclarına yönəlmişdir.
Sənaye  müəssisələri  tərəfindən  əraf  mühitə  atılan 
çirkab  sularının  miqdarı  onların  istifadə  etdiyi  şirin  suyun 
miqdarından  çoxdur.  Belə  ki,  2010-ci  ildə  kənara  atılan 
çirkli suların həcmi 6037 mln m3 təşkil etmişdir .
Kənd  təsərrüfatı  sudan  istifadə  edilməsində  əhəmiy­
yətli  yer  tutur.  Ölkədə  təbii  mənbələrdən  götürülən  suyun 
əsas  hissəsi  kənd  təsərrüfatının  payına  düşür.Ölkənin  dü­
zənlik  və  dağətəyi  zonalarında  kənd  təsərrüfatı  məhsul­
larının  becərilməsi  yalnız  suvarma  şəraitində  mümkündür. 
Ona  görə  bu  ərazilərdən  axan  Kür  və  Araz  çayları,  onlara 
tökülən  qollar  şirin  su  mənbəyi  kimi  istifadə  edilir.  Bu  çay­
lar  üzərində qurulan su  anbarları,  onlardan çəkilən  kanallar 
vasitəsilə  torpaq  sahələri  suvarılır.  Əkin  sahələrinə  gətirilən 
sular  torpaqlara  verilən  mineral  gübrələr,  ziyanvericilərə 
qarşı mübarizə vasitələrilə ciddi şəkildə çirklənir.
Kür-Araz  ovalığında  suvarma  nəticəsində  yaranmış 
şor  sular  Mil-Muğan  və  Baş  Şirvan  kollektorları  vasitəsilə 
Xəzər  dənizinə  axıdılır.  Onlar  Xəzərin  çirklənməsinə  ciddi 
təsir göstərir.
270
Kənd  təsərrüfatında  sudan  istifadə  edilməsi  zamanı 
mövcud  olan  problemlərdən  biri  də  suyun  nəqli  zamanı 
itməsidir.  Ölkə miqyasında təsərrüfatın müxtəlif sahələrində 
istifadə  edilən  suyun  miqdarı  artdıqca  onun  daşınması 
prosesində  itkiyə  verilən  suyun  miqdarı  da  artır.  Respub­
likada 2000-ci ildə 3053,0 mln m3,  2010-cu ildə 3852 mln m3 
su  itkiyə  getmişdir.  2010-cu  ildə  bu,  ölkədə  istifadə  edilən 
suyun  49,9%-nə  bərabərdir.  Nəql  prosesində  itirilən  suyun 
əsas hissəsi kənd təsərrüfatının payına düşür.
Kənd  təsərrüfatında  suyun  itməsi  suvarma  kanalları 
boyu  yeraltı  suların  səviyyəsinin  qalxmasına,  torpaqların 
şoranlaşmasına,  onların  sahəsinin  daim  artmasına  səbəb 
olur.  Nəticədə  nisbətən  məhsuldar  olan,  suvarılması  asan 
olan  ərazilər  istifadə  üçün  yararsız  hala  düşür.  Onların 
rekultivasiyası  uzun  vaxt və  xeyli miqdarda  maliyyə  vəsaiti 
tələb edir.
Kənd  təsərrüfatında  suvarma  işlərinin  düzgün  təşkil 
edilməməsi  eyni  zamanda  kanallar  və  kollektorlar  boyu 
bataqlıqların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Nəqliyyat  vasitələrinin  ətraf mühiti  normadan  artıq 
çirkləndirməsinin  qarşısını  almaq  üçün  onların  işlətdiyi 
yanacağın  keyfiyyətini  yaxşılaşdırmaq,  köhnəlmiş,  texniki 
normativlərə  cavab  verməyən  avtomobillərin  istismarının, 
köhnəlmiş  avtomobillərin  ölkəyə  gətirilməsinin  qarşısını 
almaq,  avtomobillərin  texniki  vəziyyətinə  ciddi  nəzarəti 
təşkil etmək zəruridir.
Avtomobillərin  törətdiyi  zəhərli  qazları  azaltmaq  və 
bunun  qarşısını  almaq  üçün  dünya  səviyyəsində  təxirəsa­
lınmaz  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  vacib  sayılır.  Bu  təd­
birlər sırasına, əsasən aşağıdakıları aid edirlər.
Avtomobil  nəqliyyatı  tərəfindən  ətraf  mühitə  atılan 
tullantıların zəhərlilik  dərəcəsi mütləq qiymətləndirilməlidir; 
bundan  ötrü  avtomobillərin  vəziyyətinə  gündəlik  texniki 
nəzarət  keçirilməlidir;  xəttə  buraxılan  maşınların  sazlığını
271

---

yoxlamaq  bütün  avtomobil  təsərrüfatlarının  vəzifəsi  və 
borcudur.  Texniki  xidmətin  aşağı  səviyyədə  olması,  nəza­
rətin  olmaması  atmosfer  havasının  zərərli  maddələrlə  çirk­
lənməsini artırır.
Zəhərlilik  dərəcəsini  azaltmaq  məqsədilə  avtomobil­
lərin  konstruksiyasını  təkmilləşdirməklə  yanaşı  onlara 
texniki  xidmətin  səviyyəsini  artırmaq  və  avtomobillərin 
vəziyyətinə  nəzarəti  təkmilləşdirmək  günün  aktual  məsələsi 
hesab olunur.
Hazırda  dünyada  avtomobillərin  havaya  buraxdığı 
tullantıların  normaya  uyğun  miqdarı  3  əsas  standartla 
tənzimlənir:
1.  1993-cü  ildə  təsdiq  olunmuş  Avropa  beynəlxalq 
standartı,  bütün  Avropa  dövlətlərində  fəaliyyət  göstərir, 
həm də bütün dünyada etibarlıdır.
2.  Daha  sərt  Amerika  standartı,  son  vaxtlar  nəzarət 
üsulunu  sadələşdirmək  üçün  onu  Avropa  standartı  ilə 
birləşdirməyi planlaşdırır.
3.  Yaponiyada  işləyən  ən  ciddi  standart,  həmçinin 
bütün dünyada etibarlıdır.
Ətraf  mühitin  avtonəqliyyat  tərəfindən  çirkləndiril- 
məsinin  qarşısını  almaq  üçün  daxili  yanma  mühərriklərinin 
təkmilləşdirilməsinin ön plana çəkilməsi vacib hesab edilir.
Son  illər  dünyanın  iri  avtomobil  kompaniyaları 
ekoloji  təhlükəsiz  avtomobil  mühərriklərinin  istehsalı  üzrə 
çalışırlar.  İşçi  mühərriklərini daim təkmilləşdirərək yeni, ya­
nacağın  tam yanmasını təmin etmək istiqamətində işlər apa­
rılır.  Avropa  və  ABŞ-in  qabaqcıl  firmalarının  avtomobilləri 
80-ci  illərə  nisbətən  atmosferə  10-16  dəfə  az  zərərli  qaz 
buraxır. Bu mühərriklərin zəiflədilmiş qarışıqla işləməsi çox- 
komponentli  sistem,  elektron  işəsalma  nəticəsində  əldə 
edilir.
Beləliklə,  dünya  avtomobil  parkında  avtomobil  yana­
cağının  keyfiyyətinin  artırılması,  etil  benzinindən  imtina
272
edilməsi,  neytrallaşdırıcılardan  istifadə  olunması,  qazla, 
elektriklə  işləyən  avtomobillərdən  istifadə  edilməsi  və  s. 
ətraf mühitin  avtonəqliyyat  vasitələri  tərəfindən  mühafizəsi 
sahəsində əhəmiyyətli nailiyyətlərdən sayılmalıdır.
Avtomobillərin  qaz  yanacağına  keçməsi  atmosferə 
kanseroqen  maddələrin  100  dəfəyə  qədər  azalmasına  şərait 
yaradır.  Neft  məhsullarına  çəkilən  xərc  də  azalır:  hər  min 
ədəd  qaz  balonlu  avtomobillər,  yükdaşıyan  ildə  12  min  t; 
taksimotor  avtomobilləri  -   6  min  t;  sərnişindaşıyan 
avtobuslar -  30 min t neftə qənaət edir.
Hidrogen -  XXI əsrin yanacağıdır. Hidrogendən əsas 
yanacaq  kimi  istifadə  olunması,  işlədilməsi  gələcək  texniki 
sivilizasiyanı  kökündən  dəyişə  bilər,  bununla  da  müasir 
dövrün  mühüm  problemi  sayılan  ətraf  mühitin  çirklən- 
diricilərdən mühafizəsi  praktiki olaraq həll oluna bilər.
Dünyada ildə 50 mln t-a qədər hidrogen istehsal olu­
nur:  XXI  əsrin  ilk  25  ilində  hidrogenin  istehsalı  və  ondan 
istifadənin  bu  günə nisbətən  bir  neçə dəfə çox  olması  proq­
nozlaşdırılır.
1973-cü  ildə,  xüsusilə  kəskin  enerji  böhranından 
sonra  elektromobillərin  kütləvi  istehsalına  maraq  artdı.  Bu 
yalnız  elektrik  problemi  ilə  deyil,  həmçinin  ciddi  ekoloji 
problemlərlə əlaqədardır.  Belə ki,  elektromobil  havanı çirk- 
ləndirmir, qızdırmır, həm də o qədər də səs-küylü deyil.
1993-cü  ildə  ABŞ-da  Kaliforniyada  verilən  qanunda 
milli istehsalçıların buraxdığı avtomobillərin mütləq 2%-dən 
az  olmayaraq  «sıfır  qazlarla»  işləyən,  xüsusən  elektromo­
billərin olması göstərilir.
İsveçdə  buraxılan  15  tonluq  yük  maşını  gələcəyin 
maşım  adlandırıldı.  Onun  mühərrikinə  elektromühərrik  və 
qaz  turbini  birləşdirilir.  Elektromotordan  şəhərin  küçə­
lərində  istifadə  olunur  ki,  atmosfer  çirklənməsin,  turbin  isə 
şəhərdən kənar şosselərdə birləşdirilir.
273

---