Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycanda suvarma çox qədim tarixə malikdir. Yunan coğrafiyaşünası Strabon yazırdı ki, Albaniyada suvarma Mesopotamiya ıə Misirə nisbətən yüksək inkişaf etmişdir. Şirvan düzündə suvarma işləri Girdiman döv lətinin vaxtında daha geniş ərazilərdə aparılırdı. Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə is tifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa olan tələbatın artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır. Dünya əhalisinin artması insanların yerləşməsi və onların xidmət sahələri ilə təmin olunması, məsələn, zibilxa nalar və onların işlənməsi yerləri, yollar, avtomobil daya nacaqları, kollektiv nəqliyyat yerləri və s.-nin sahələrinin artırılması lazım gəlir. Bir qayda olaraq, şəhər kateqoriyası üçün yaşayış məntəqələri salmaq daha əlverişli olan ən yaxşı kənd təsərrüfatı sahələri, o cümlədən əkin yerləri ayrılır. Torpaq eroziyası təbii geomorfoloji proses olub yer relyefinin əmələ gəlməsində böyük rol oynayır. Təbii su eroziyası, adətən torpağın bütöv bitki örtüyü ilə mühafizə olunduğu landşaft zonalarında müşahidə olunur. Dünyada torpağın təbii su eroziyasının yayılması coğrafi zonallıq qanununa tabedir. Təbii külək eroziyası əsasən arid zonalarda (yarım səhra və səhra) baş verir. Təbii eroziya prosesi zəif getdiyi üçün müşahidə olunmur, belə ərazilərdə torpaqəmələgəlmə prosesi nəticəsində torpaq bərpa olunur. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinin və inkişafının əsas səbəbi kənd təsərrüfatı hesab olunur. İnsanın təsərrüfat fəaliyyətilə əlaqədar olaraq yamacların kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə olunması otlaq və örüşlərin intensiv otarılması, meşələrin məhv edilməsi torpağın yamac boyu şumlanması eroziya prosesinin güclənməsinə səbəb olur. Eroziya prosesi dedikdə torpağın üst münbit qatının yağış və qar suları vasitəsilə yuyulub aparılması, həmçinin külək tərəfindən sovrulub dağılması başa düşülür. Deməli, 266 torpaq eroziyasının əsas iki tipi ayrılır - su və külək ero ziyası. Su eroziyası da, öz növbəsində, səthi və xətti ero ziyasına bölünür. Torpaq eroziyası zamanı torpaqda azot, fosfor və kaliumun mənimsənilən formaları bir çox mik- roelementlər (yod, mis, sink, kobalt, marqans, nikel, mo- libden) də azalır. Bununla da həm məhsuldarlıq, həm də kənd təsərrüfatı məhsulunun keyfiyyəti aşağı düşür. Eroziya zamanı yağmurların çox hissəsi yamaclardan axıb getdiyindən, həm də eroziyaya uğramış torpaqların fiziki xassələri pisləşdiyindən torpaq səthindən buxar lanmaya və transpirasiyaya çox su sərf olunur, bununla da torpaqda quraqlıq yaranır. Çox vaxt eroziya gedən rayon larda baş verən quraqlığı «eroziya quraqlığı» adlandırırlar. Eroziya prosesi intensiv getdikdə şırımlar, yarğanlar əmələ gələrək kənd təsərrüfatı sahələrini əlverişsiz hala salır, torpağa qulluq işləri çətinləşir. ABŞ-da son 200 il ərzində torpaq örtüyünün */з hissəsi yuyularaq təbii məhsuldarlıq 10-15% aşağı düşmüş və ABŞ-da əkin sahələrinin yarısının eroziyaya qarşı təd birlərə ehtiyacı vardır. Bütün dünyada torpağın eroziyası böyük bədbəxt hadisə hesab olunur. Onun qarşısının alınması üçün müx təlif tədbirlər həyata keçirilsə də istənilən nəticə əldə edilmir. Lakin eroziya prosesinin qabaqcadan qarşısının alınması onunla mübarizə aparmaqdan və törətdiyi nəticələri aradan qaldırmaqdan asandır. Torpaqdan düzgün istifadə edilmədikdə arid iqlim olan rayonlarda səhralaşma prosesi də baş verir. Bu rayon larda səhralaşma əsasən suvarma ilə əlaqədardır. Dünyada suvarılan torpaqların 30%-ə qədəri şorlaşmaya və şorakət ləşməyə məruz qalmasıdır. Dünyada hər ilə suvarılan tor paqların 1,5 mln h-ı şorlaşaraq sıradan çıxır. Şimali Ameri kada deqradasiyaya uğrayan suvarılan torpaqlar 28%, Av ropada 16%, Avstraliyada 13% təşkil edir. Rusiyada deqra 267 dasiyaya uğrayan suvarılan torpaqların sahəsi inkişaf etmiş ölkələrdən çox olub 35%-ə çatır. Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha sə ciyyəvidir. Burada son illər əhalinin artması ərazidə qaçqın və köçkünlərin məskunlaşması, kənd təsərrüfatı, o cümlədən heyvandarlığa olan tələbatın çoxalması, həmçinin təbii qaz və elektrik enerjisinin çatışmazlığı ilə əlaqədar torpaq və bitki örtüyünün ekstensiv istifadəsi nəticəsində antropogen səhralaşma prosesi güclənmişdir. Azərbaycanda səhralaşma prosesi, əsasən dağətəyi, düzənlik və ovalıq ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen amillərin təsiri nəticəsində baş verir. Bu ərazilərdə yağın tıların orta illik miqdarı 150-300 mm arasında tərəddüd edir, səthi buxarlanma yağıntının miqdarından 3-4 dəfə ar tıqdır. İqlim yarımsəhra və quru bozqır у arım tipinə aiddir. Müasir texnikanın, mineral gübrələr, pestisidlər, her- bisidlərin tətbiqi şəraitində insanların torpağa təsiri çoxsa həlidir. Bir tərəfdən torpağın əkin, çoxillik bitkilər altında uzun müddət istifadəsi xüsusilə suvarma əkinçiliyi zona larında monokultura şəraitində onların məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir, şorlaşmanı, su və külək eroziyasını qüvvətləndirir, digər tərəfdən əvvəldə deyildiyi kimi, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların başqa məqsədlər üçün ayrılması, onları geniş sahələrdə məhsul istehsalı mübadi ləsindən çıxarır. Uzun müddət fasiləsiz olaraq üzüm, pambıq, tərəvəz, taxıl altında istifadə edilən bu torpaqların 65-70%-i müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır. Kənd təsərrüfatında iş prosesinin mexanikləşdirilməsi, əkinçiliyin intensivləşdiril- məsi, torpaqların kimyalaşdırılması, onların məhsuldar lığının artırılması aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir: ilk növbədə, istifadədə olan torpaqların aqrotex niki üsullarla becərilməsi, torpaq eroziyasına qarşı təd birlərin həyata keçirilməsi, torpaqəmələgətirici orqanizm 268 lərin normal inkişafına şərait yaradılması, müxtəlif mülkiy yət formalarında özəlləşdirilmiş, kiçik əraziyə malik sahə lərdə müvafiq texnikanın tətbiqi, əkinə yararlı torpaq fon dundan səmərəli istifadəsi onun quruluşunun təkmil ləşdirilməsi, müxtəlif səbəblər üzündən korlanmış, zibillən miş, mazuta batmış torpaqların məhsuldarlığının təbii və sü ni yollarla bərpası, qazılmış, korlanmış torpaqların rekul tivasiyası, torpaq-iqlim şəraitinə uyğun növbəti əkin sis teminin geniş tətbiq, eləcə də torpaq israfçılığının aradan qaldırılması ən zəruri tədbirlər kimi həyata keçirilməlidir. Suvarma əkinçiliyi şəraitində inkişaf etdirilən pam bıqçılıqda və üzümçülükdə aqrotexniki qaydalara tam ria yət edilməməsi mühəndis - suvarma qurğularının çatış mazlığı və narazılığı, strukturundan, rütubət tutumundan asılı olmayaraq torpağın dərin şumlanması, əkin sahələ rində, bağlarda ağır maşınların, traktorların tətbiqi suvarma kanalları divarlarının və diblərinin bərkidilməsi torpağa çoxlu miqdarda su hopmasına şərait yaradır, torpağın ero ziyasını, şorlaşmasını sürətləndirir, faydah su əmsalım aşağı salır. Başqa mənfiliklərlə yanaşı bütün bunların nəticəsində respublikada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların geniş sahəsi müxtəlif dərəcədə torpaq, su eroziyasına, şorlaşmaya məruz qalmışdır. Uzun müddət gübrələnən əkin və çoxillik əkmə sa hələrindən yuyulan torpaqların tərkibində sink, qurğuşun, kobalt, molibden, mis və s. metallarla zəngin olan torpaqlar su mənbələrini korlayır, su heyvanlarına zərər yetirir. Pam bıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük rayonlarında ətraf təbii mühitin, xüsusilə torpağın və suyun çirklənməsi üzündən meydana çıxan iqtisadi zərər bilavasitə mineral gübrələrin, zərərli kimyəvi maddələrin torpaqda toplanmasından, su mənbələrinə daxil olmasından irəli gəlir. Şorlaşma və şorakətləşmə torpaqda gedən təbii proseslər olsa da, vaxtında lazımi tədbirlər görülməyəndə, o, 269 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|