Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

çirklənməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  bura  qlobal  ekoloji  prob­
lemlər  də  əlavə  olunmuşdur.  Hələ  XX  əsrin  30-cu  illərində 
akademik  V.l.Vernadski  bu  barədə  bəşəriyyəti  xəbərdar 
etmişdir.  Bu  proses  XX  əsrin  ikinci  yarısından  sonra  ETT- 
nin  əvvəllər  görünməmiş  sürətlə  inkişaf  etməsi,  dünya 
iqtisadiyyatının  yenidən  qurulması və  məhsuldar qüvvələrin 
mütərəqqi  dəyişiklikləri  əsasında  daha  da  aktuallaşmışdır. 
Çünki  belə  bir  inkişaf  ətraf  təbii  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqə 
formasında  aparılmamışdır.  Buna  görə  də  biosfer  həddin­
dən artıq təsərrüfat tullantıları ilə çirklənmişdir.
Buna  görə  də  bəşəriyyətin  müasir  sivilizasiyası  qlobal 
ekoloji  bönran şəraitində yaşayır.  Bu,  o  deməkdir ki,  bir  tə­
rəfdən  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  istehsal  münasibət­
lərinə,  digər  tərəfdən  isə  biosferdə  baş  verən  proseslərə  uy­
ğun  gəlmir.  Təbiətlə  cəmiyyətin  arasında  olan  münasibət­
lərdə  yaranan  bu  bərabərsizlik  bir  çox  hallarda  ekoloji 
fəlakətlərə gətirib çıxarmışdır.
Alimlər  qeyd  edirlər  ki,  tarixi  dövrlərdə  də  bir  neçə 
dəfə ekoloji  böhran  olmuşdur.  Lakin  bu  böhranlar regional 
və lokal xarakteri daşımışdır.
Müasir  ekoloji  böhran  isə  XX  əsrin  əvvəlində  baş­
lanmış və hazırki dövrü əhatə etməklə getdikcə daha da güc­
lənməkdədir.  Pozulmuş  qlobal  ekoloji  sistemin  əsas  prob­
lemini şərti olaraq iki yerə ayırmaq olar:
1)  Təbii  resurslardan  qeyri-səmərəli  istifadə  nəticəsində 
ətraf  mühitin pozulması.
2)  Antropogen  təsir  ilə  əlaqədar  olaraq  ətraf  mühitin 
çirklənməsi və bunun nəticəsində baş verən pozulmalar.
Buna  əyani  misal  olaraq  bərpa  olunan  və  bərpa  olun­
mayan  resursların  qlobal  balansının  dəyişməsini,  torpaq 
örtüyünün  eroziyaya  uğramasını,  şoran  torpaq  sahələrinin 
və səhraların genişlənməsini,  meşə sahələrinin  azalmasını  və 
Yer  kürəsində  bioloji  müxtəlifliyin  azalmasım  göstərmək 
olar. 
Antropogen 
fəaliyyət 
nəticəsində  çirklənmənin
326
sürətlənməsi  və  tullantıların  yığılıb  qalması  insanların 
sağlamlığını  və  ətraf  mühitin  vəziyyətini  qorxu  altına  alır. 
Bütün  bunlar  bəşəriyyətin  gələcək  inkişafını  məhdudlaş­
dıran  amillər hesab olunur.
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ətraf  mühitin  çirk­
lənməsinin  kəmiyyət  və  keyfiyyət  tərəfləri  də  vardır.  Çirk­
lənmənin kəmiyyəti dedikdə antropogen tullantılar və birləş­
mələr  formasında  ətraf  təbii  mühitə  daxil  olan  çirklən- 
diricilərin  miqdarı  nəzərdə  tutulur.  Məsələn,  dəmir  birləş­
mələrinin  və  digər metalların hasilatı,  emalı qlobal xarakter 
daşıyır  ki,  bu  da ətraf mühitin metallaşmasını  artırır.  Digər 
tərəfdən  ətraf  mühitə  karbon  qazının  buraxılması  qlobal 
istiləşməyə  səbəb  olmuşdur  ki,  bu  da  bəşəriyyət  üçün  çox 
qorxuludur.  Atmosferə həddindən artıq  karbon  qazının da­
xil olması  nəticəsində  XIX əsrin sonu ilə  müqayisədə  hava­
nın orta illik temperaturu 0,6°C artmışdır.
Ətraf  mühitə  daxil  olan  tullantıların  keyfiyyət  gös­
təriciləri  daha  çox  qorxuludur.  Bəzən  bu  tullantıların  tər­
kibində  olan  maddələrə və birləşmələrə təbiətdə rast gəlinir. 
Burada əsas  rolu  üzvi  sintez kimyasının məhsulları oynayır. 
Onların  ümumi  növlərinin  sayı  100  mindən  çoxdur.  Bun­
lardan  hazırda  5000-nə  qədəri  kütləvi  surətdə  istehsal 
olunur.
Son  zamanlar  xlorftorkarbon  birləşmələri  alimlərin 
diqqətini  daha  çox  cəlb  edir.  Onun  birləşmələri  soyuducu­
larda,  kondisionerlərdə,  yuyucu  vasitələrdə  və  digər  sa­
hələrdə  geniş  istifadə  edilir.  Onların  illik  istehsalı  1,5  mln 
tona  çatır.  Freon  qazının  Ozon  qatının  dağıdılmasındakı 
rolu müəyyənləşməsəydi onların istehsalı daha da artacıqdı.
Günəşdən  qələn  ultrabənövşəyi  şüaların  qarşısında 
olan  Ozon  təbəqəsinin  dağıdılmasında  xlorftorkarbon  bir­
ləşmələri  və  freon  qazı  aktiv  rol  oynayır.  Son  20-25  ildə 
freon  qazının  atmosferə  atılmasının  çoxalması  nəticəsində 
Ozon  təbəqəsi  təqribən 2% azalmışdır.  Digər mənbələrdə isə
327

---

onun  azalması  2-5%  göstərilir.  Alimlər  müəyyən  etmişlər; 
birinci,  Ozon  qatının  1%  azalması  ultrabənövşəyi  şüaların 
2%  artmasına  səbəb  olur;  ikinci,  Şimal  yarım  kürəsində 
Ozon  qatı  3%  azalmışdır.  Qış  dövründə  freon  qazı  Ozon 
təbəqəsini  daha  intensiv  surətdə  dağıtdığı  üçün  Ozon 
təbəqəsi  5%-ə  qədər  azalır.  Ozon  təbəqəsinin  Şimal  yarım­
kürəsində daha çox seyrəkləşməsinin səbəbi dünyada istehsal 
olunan  freon  qazının  31%-nin  ABŞ-nm,  30%-nin  Qərbi 
Avropanın,  12%  Yaponiyanın,  10%-nin  MDB-nin  payına 
düşməlidir.  Bu istehsalçıların  hamısı  Şimal Yarımkürəsində 
yerləşir.
Üçüncüsü,  planetimizin  bir  çox  rayonlarında  Ozon 
qatının  dağılması  nəticəsində  Ozon  dəlikləri  yaranmışdır. 
İlk  Ozon  dəliyi  1978-ci  ildə  Antraktidada  müəyyən 
edilmişdir.  Əvvəlcə,  o,  Yerin  süni  peyki;  sonra  isə  yerüstü 
stansiyalar  vasitəsilə  tədqiq  edilmişdir.  1985-ci  ildə  ingilis 
alimləri  xəbər  verdilər  ki,  hər  il  oktyabr  ayında  Antrak- 
tidanın  üzərində  Ozon  təbəqəsi  40-50% azalır,  bəzi  hallarda 
isə  sıfra  enir.  Həmin  Ozon  dəliklərinin  ölçüləri  5  mln  km2- 
dən 20 mln km2-ə çatır.  Buna oxşar Ozon dəlikləri A ntrakti­
dada,  Ozon  anamaliyaları  isə  Qərbi  Sibirdə  və  Şərqi  Si- 
birdədə müşahidə edilmişdir.
Yeni  sivilizasiya  dövrünün  ekoloji  problemlərindən 
biri  də  ətraf mühitin  radioaktiv  maddələrlə  çirklənməsidir. 
Radioaktiv çirklənmənin əsas  mənbəyi  Nüvə silahlarının  sı­
naqdan  keçirilməsi  və AES-da  baş  verən qəzalardır.  2000-ci 
ilə  qədər  dünyada  1850-ə  qədər  nüvə  silahlarının  sınaqları 
keçirilmişdir. Atmosferdə keçirilən nüvə sınaqları qlobal xa­
rakter daşıyır. İnsan üçün ən zərərli sayılan izotoplar Sezium 
və  Stronsium  ətraf  mühitin  çirklənməsinin  intensivləşməsi 
ilə  yeni  proqnozların  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu 
proqnozların  əksəriyyəti  gələcəyə pessimist  baxır,  yəni  dün­
yada ekoloji sistemin getdikcə daha çox pozulmasından xəbər 
verir.
328
İctimai  istehsalın  intensiv  surətdə  inkişaf  etməsi  təbii 
resurslardan  istifadəni  artırmaqla  yanaşı  ətraf  mühitin 
çirklənməsini də sürətləndirmişdir.  Bir  tərəfdən bir çox təbii 
resursların  bərpa  olunmaması,  digər  tərəfdən  isə  biosferin 
assinmiylasiya  qabiliyyətinin  məhdud  olması  qlobal  ekoloji 
problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. ETT-nin müasir 
inkişafı  iqtisadiyyatın  texnogen  tipinin  formalaşmasına 
imkan yaratmaqla yanaşı ekoloji tarazlığın pozulmasına da 
səbəb  olmuşdur.  İctimai  istehsalın  ilkin  təbii  əsasım  təşkil 
edən  resursların  məhdudluğu  və  ekoloji  problemlərin 
yaranması  ictimai  istehsalın  inkişaf  variantlarının  işləyib 
hazırlanmasına  səbəb  olmuşdur.  Cəmiyyətin  inkişafının 
müasir dövründə iqtisadi inkişaf bir neçə mərhələyə bölünür;
1.  İlkin  iqtisadi  inkişaf.  Belə  inkişaf tipində,  inkişafın 
əsas  elementi əmək  və  kapital  götürülür.  Təbii  resurslar  tü­
kənməz  hesab  edilir,  ətraf mühitin  çirklənməsi  isə  inkişafa 
təsir etmir.
2.  İqtisadi  inkişaf  ətraf  mühitin  çirklənməsi  və  mü­
hafizəsi nəzərə alınaraq aparılır.
3. Davamlı (dayanıqlı) inkişaf konsepsiyası.
Yuxarıda  göstərilən  inkişaf  konsepsiyaları  arasında
davamlı  inikşaf  konsepsiyası  daha  mütərəqqidir.  Davamlı 
inikşaf  konsepsiyası  dedikdə,  indiki  nəsillərin  tələbatını 
ödəyən və gələcək nəsillərin tələbatının ödənilməsini təhlükə 
altına almayan inkişaf başa düşülür.
«Davamlı»  inkişaf  konsepsiyası  ilk  dəfə  1987-ci  ildə 
BMT  Beynəlxalq Komissiyasının məruzəsində təklif edilmiş­
dir.  Bu  sənədin  hazırlanmasında  200-dən  çox  dövlət  iştirak 
etmişdir.  1992-ci  ildə  ətraf mühit  və  inikşaf üzrə  BMT-nin 
Rio-de  Janeyroda  keçirilmiş  konfransı  bu  konsepsiyanı 
planetin  bütün  ölkələri  üçün  XXI  əsrdə  fəaliyyət planı  kimi 
təsdiq etdi.
«Cəmiyyət-təbiət»  qlobal  sistemində  davamlı  inkişaf 
müxtəlif səviyyəli  sosioekosistemlərdə  dinamik  müvazinətin
329

---