Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Riskin  idarə  edilməsinin  əsasları.  Riskin  idarəçi- 
liyindəki  prinsiplərinə taktiki və strateji  məqsədlərin  bünövrəsi 
(əsası) qoyulub.  Strateji məqsəd - bütövlükdə, cəmiyyətin rifah 
səviyyəsinin  maksimal  imkanlarının  nailiyyətlərinə  çatmaq, 
taktiki  məqsəd  isə  -  həyatın  uzadılması  və  əhalinin  təhlükəsiz­
liyinin artırılması niyyətidir. Həddindən ziyadə riskdən müdafiə 
həm  hər  bir  şəxsin,  həm  də  əhali  qrupunun  maraqlan  üçün 
əvvəlcədən şərtlənir.
Cəmiyyətdə  təhlükələrin  mövcudluğunun  bütün  spektri 
riskin  idarə  edilməsinə  daxil  olunması  müddəasının  mühüm 
prinsipidir.  Belə  təhlükələrdən  irəli  gələn  ümumi  risk  hər  bir 
insan  və  cəmiyyət  üçün  onun  məqbul  səviyyəsini  üstələyə 
bilməz. Nəhayət, riskin idarə  edilməsi  sahəsindəki  siyasət təbii 
ekosistemlərə  təsirin  ciddi  məhdudiyyətlər  çərçivəsində  qurul­
malıdır.  Bunlar  da  ekosistemlərə  ekoloji  yüklənmələrin  hədd 
ehtimalının  təsiri  kəmiyyətinin  artırılması  tələbləridir.  Əhə­
miyyətli  ekoloji  və  sosial-iqtisadi  ziyanı,  əhalinin  stress  və­
ziyyəti  ilə,  kəskin  münaqişəli,  qeyri-müəyyənliklə  xarakterizə 
edilən və xarici görünüşdən gözlənilməz, qəflətən  amala galan 
şəraitifövqalədə hal kim i тйаууап etmək olar.
İnsanlar üçün risk iki kateqoriya ilə ifadə olunur:
1.  Fərdi risk, öz fəaliyyəti gedişində insana müəyyən təsir 
göstərilir ki, bu da fərdi risk ehtimalı kimi qiymətləndirilir;
2.  Sosial risk,  bir qəzadan  həlak olmuş insanların sayı  ilə 
bu qəzanın ehtimalı arasındakı nisbətinə sosial risk deyilir.
Riskin  qiymətləndirilməsi.  İnsanın  səhhəti  üçün  risk 
amillərinin bu günə olan yeganə  analitik aləti riskin qiymətlən­
dirilməsi  və  bu  baza  üzərində  riskin  minimallaşdınlması  üçün 
fəaliyyətin prioritetlərinin vurğulanmasıdır.  Başqa sözlə,  riskin 
qiymətləndirilməsi  -   konkret  vəziyyətdə  riskin  miqyası  və 
mənşəyinin (yaranmasının) təhlili deməkdir.
Riskin  idarə  edilməsi -  riskin  minimallaşdırılmasına is­
tiqamətləndirilən  (bəzən hüquqi  akt  formasında)  qərarın  idarə­
çiliyinin  və  işləməsinin  riskli  vəziyyətinin  təhlili  deməkdir.
314
Aşağıdakı  şəkildə  (şəkil)  riskin  idarə  edilməsi  və  qiymətlən­
dirilməsinin qarşılıqlı əlaqələri göstərilmişdir.
Şəkil  8. Riskin idarə edilməsi və qiymətləndirilməsinin 
qarşılıqlı əlaqələri
A -  riskin qiymətləndirilməsi sahəsi;
В -  riskin idarə edilməsi sahəsi;
-----► -   idarə  edilmənin  və  qiymətləndirmənin  ele­
mentləri arasında birbaşa əlaqələri;
!■—>   -   digər  elementlərlə  qərarları  əsaslandıran  tər­
sinə əlaqələri.
Birinci  element  -  riskin  amillərinin  və  mənbələrinin 
müəyyənləşdirilməsi,  təhlükənin  aşkarlanması,  onların  obyekt­
lərə potensial təsiri, qarşılıqlı əlaqənin əsas formalarıdır.
315

---

Riskin qiymətləndirilməsinin ikinci elementi
 
- meyilliyin 
qiymətləndirilməsi,  yəni  ətraf  mühitə  və  insana  risk  amilinin 
real təsiridir.
Riskin  qiymətləndirilməsinin  üçüncü  elementi
 
ətraf 
mühitə və  insana risk amillərinin təsirinin təhlili ilə bağlıdır və 
müəyyən 
destabilizasiya 
amilinin 
ekosistemin, 
insanın 
davamlılığına təsirinin müəyyənləşdirilməsidir.
Son  dördüncü  element
 
-   kəmiyyət  və  keyfiyyət  para­
metrlərinin  istifadə  edilməsi  ilə  bağlı  riskin  dolğun  xarakte­
ristikasıdır.
Riskin  qiymətləndirilməsi  modelinin  son  fazası  riskin 
xarakteristikası, onların idarə edilməsi prosedurasının ilk hissə­
sidir.  Riskin idarə edilməsinin əsas məqsədi vaxta və resurslara 
qoyulan  məhdudiyyətlər  zamanı  riskin  azaldılması  yollarının 
müəyyənləşdirilməsidir.
Riskin  idarə  edilməsi  modeli  dörd  hissədən  və  mər­
hələlərdən ibarətdir:
Birinci mərhələ
 
riskin xarakteristikası ilə bağlıdır.  Prio­
ritetlərin  müəyyənləşdirilməsi  məqsədilə  ilkin  mərhələdə  risk­
lərin  xarakteristikasının  müqayisəsi  aparılır.  Riskin  qiymətlən­
dirilməsinin  həlledici  fazasında  təhlükənin  (zərərin)  dərəcəsi 
aşkarlandınlır.
ikinci  mərhələdə
 
riskin  məqbulluq  dərəcəsinin  müəy­
yənləşdirilməsidir.  Risk bir  sıra sosial-iqtisadi  amillərlə  müqa­
yisə olunur:
-  bu  və ya  digər təsərrüfat  fəaliyyətinin növlərindən  asılı 
olan sərfələr;
-  fəaliyyətin növü ilə şərtlənən itkilər;
- ətraf mühitə  və  insana  neqativ  təsirin azaldılması  məq­
sədilə nizamlayıcı ölçülərin mövcudluğu və imkanları.
Müqayisə  prosesi  «xərclər  və  sərfələr»  metoduna  ar­
xalanır.
316
«Riskli»  və  «qeyri-riskli»  amillərin  müqayisəsində 
riskin  idarə  edilməsi  prosesinin  mahiyyəti  özünü  büruzə  verir. 
Qəbul edilən qərarların üç variantı mümkündür;
- risk tam məqbuldur;
-  risk qismən məqbuldur;
- risk tamamilə qeyri-məqbuldur.
İndiki zamanda riskin saydığımız səviyyəsi hədləri adə­
tən, maksimal ehtimalın 1%-i kimi müəyyənləşdirilir.
İki  son  axırıncı  hallarda  nəzarət  mütənasibliyi  təyin 
edilməlidir ki, bu da riskin idarə  edilməsi prosedurasının üçün­
cü mərhələsinə daxildir.
Üçüncü  mərhələ
 
nizamlayıcı  qərarların  qəbul  edilməsi 
ilə  bağlıdır,  yəni  hansısa  «növlərin»  seçilməsindən  ibarətdir. 
Belə tədbirlər riski ya azaldır (birinci və ikinci hal) və ya istisna 
edir (üçüncü hal).
Dördüncü  mərhələ
 
nizamlayıcı  qərarlarla bağlıdır,  yəni 
əvvəlki  mərhələdə  təyin  olunmuş  və  ölçü  «növünün»  reallaş­
masına  müvafiq  olaraq  normativ  aktların  (qanunlar,  qərarlar, 
təlimatlar)  və  onların  müddəalarının  müəyyənləşdirilməsindən 
ibarətdir.
Riskin  idarəçiliyi  prosesini  tamamlayan  element,  eyni 
zamanda bütün mərhələlərin  və riskin qiymətləndirilməsi  mər­
hələlərinin  yekdil  qərarlarının  qəbul  edilməsi  ilə,  riskin  vahid 
konsepsiyasını əlaqələndirir.
Riskin qiymətləndirilməsinin ardıcıl nümunələri:
-  təhlükənin ilkin eyniləşdirilməsi;
-  təhlükə mənbəyinin və onunla bağlı ziyanın təsviri;
-  normal iş şəraitində riskin qiymətləndirilməsi;
-  istehsalatda  qəzalar,  təhlükəli  maddələrin  saxlanılması 
və nəqli zamanı hiptetik (fərziyyəyə əsaslanan) mümkünlüyünə 
görə (ehtimal məqamı) riskin qiymətləndirilməsi;
- qəzaların inkişafı senarisinin mümkün spektorlan;
- riskin təhlilinin ehtimalı və statistik qiymətləndirmə.
317

---