Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

İqtisadi ziyan  xalq  təsərrüfatı  obyektlərinin  zədələnmə- 
sindən  (dağılmasından),  istehsalat-kooperativ  əlaqələrinin 
pozulmasından yaranır.
Ekoloji ziyan isə ətraf mühitə və ya onun ayrı-ayrı kom­
ponentlərinə dəyən itkidir.
Riskin terminlərində,  həmçinin  ehtimalı  vahidə  bərabər 
olan  etibarlı  mənbələrdən  məlum  olan  təhlükələrin  təsviri  də 
verilir. Baxdığımız problemdə buna misal olaraq konkret müəs­
sisə  tərəfindən  ətraf  mühitə  atılan  tullantıları  göstərmək  olar. 
Bu  halda  «risk»  itkiyə  ekvivalentdir  və  uyğun  olaraq  riskin 
miqdan itkinin miqdarına bərabərdir.
Bəzi  hallarda  insanlar  qarşıya  qoyduğu  arzuya  nail 
olmaq  üçün  risk  edirlər,  bilərək ki,  bu  təhlükə  100%  uğursuz­
luqla  nəticələnə  bilər,  ancaq  nədənsə  bununla  razılaşırlar.  Hər 
bir  insan  əsası  olmadan  ümid  edir  ki,  O,  riskdə  uğur  qazana 
bilər, lakin ehtimal nəzəriyyəsinə görə bu uğur, əsasən,  100 faiz 
ola bilməz.  Bunlara baxmayaraq risk etmək amili günü-gündən 
artır və bununla insanlar razılaşırlar.
Adətən,  «təhlükəsizlik»  məfhumu dedikdə müəyyən  şə­
raitdə  ətraf mühitdə  yarana  bilən  halların,  arzuolunmayan  şə­
raitin,  proseslərin  və  s.  nəticəsində  insana,  ətraf  mühitə  gös­
tərdiyi təsirdən ayrıca və bütövlükdə aşağıdakı vəziyyətin mey­
dana gəlməsi səbəbləri başa düşülür:
1)  insanın  sağlamlığının  orta  statistika  qiymətindən 
kənarlaşması;
2)  ətraf mühitin vəziyyətinin kəmiyyətcə pisləşməsi.
Bir  qayda olaraq,  təhlükəli  amillər  müxtəlif formalarda
özünü  göstərir.  Ona  görə  də  təhlükəli  amillərin  müxtəlifliyini 
nəzərə  alaraq  onların  təsnifatım  təhlükə  mənbəyinə  görə  qəbul 
etməyi məsləhət görürlər (şəkil  5  ).
306
İstehsalat mühiti
Ə traf mühit
Şəkil 7.  Təhlükə mənbəyinə görə təhlükəli 
amillərin  təsnifatı
Ekoloji təhlükəli obyekt  -  xalq  təsərrüfatı,  müdafiə  və 
ya hər hansı  bir təbii  obyektdir ki, onların fəaliyyət göstərməsi 
insanlara,  kənd  təsərrüfatına,  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarına, 
bitkilərə,  ətraf  mühitə  və  ya  onun  ayn-ayrı  komponentlərinə 
neqativ təsir göstərsin.
Ekoloji amillər -  bu amillərə təbiətin xarakteri üzündən 
yaranan  amilləri  (buraya  insanların,  heyvanların,  bitkilərin hə­
yatı  üçün  əlverişsiz  şəraiti,  iqlim  şəraitini,  atmosferin,  suyun, 
torpağın  fiziki-kimyəvi  xarakteristikasını,  ekosistemin  funk­
sional  xarakteristikasını,  təbii  aclığı,  fəlakəti  və  s.  aid  edirlər) 
və texnogen xarakterli (qəza, fəlakət) amilləri göstərmək olar.
Ekoloji  risk  -   bu,  qabaqcadan  qarşısı  alına  bilməyən 
ekoloji  hadisələrin əmələgəlmə halıdır: buna misal olaraq istilik 
effektinin inkişafı, ozon qatının nazilməsi, deşilməsi, radioaktiv 
çirklənmələr, turş çöküntülər və s. göstərmək olar.
307

---

Sosial-iqtisadi amillər -   buraya  əsasən  sosial,  iqtisadı, 
psixoloji  amilləri  aid  edirlər  (bunlara  qidalanmanın  yüksək 
səviyyədə  olmaması,  sağlamlıq,  təhsil,  maddi  cəhətdən  təmin 
olunma, 
ictimaiyyətlə  münasibətlərin  pozulması, 
sosial 
qurumun kifayət qədər inkişaf etməməsi və s. aiddir).
Texnogen  (və ya  antropogen)  amillər  insanların  təsər­
rüfat fəaliyyətləri  ilə əlaqədardır (müəssisələrin normal və qəza 
şəraitindəki  fəaliyyəti  zamanı  mühitə  külli miqdarda tullantılar 
atması,  torpaq  ərazilərinin təsərrüfat  fəaliyyəti  üçün  zəbt  edil­
məsi,  təbii  resursların  təsərrüfat  dövriyyəsinə  həddindən  artıq 
cəlb edilməsi və s.).
Hərbi  amillər.  Bu  amillər  hərbi  sənaye  kompleksinin 
fəaliyyəti  ilə əlaqədardır (hərbi materialların və avadanlığın da­
şınması, hərbi  silah  nümunələrinin  sınaqdan  keçirilməsi  və  on­
ların  məhv  edilməsi,  hərbi  əməliyyatlar  zamanı  hərbi  ob­
yektlərin fəaliyyəti və s.).
Əlavə  edək  ki,  qeyd  olunan  amillərin  bölünməsi  şərti 
xarakter  daşıyır,  ona  görə  ki,  insanın,  cəmiyyətin  və  ətraf mü­
hitin təhlükəsizliyi problemini öyrənən zaman bu amillərin təsi­
rini  ümumi  halda  ayırmaq  olmaz.  Bu  amillərə  və  onların  tə­
sirinə kompleks şəkildə baxmaq lazımdır.
Planetimizin  hər  bir  ölkəsində  insanların,  ümumilikdə 
ətraf mühitin  və  bəşəriyyətin  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi 
ekoloji  problemlər  içərisində  ən  vacib  problem olaraq  qalmaq­
dadır.  Bu  məsələyə  aydınlıq  gətirmək  üçün  konkret  misallara 
müraciət  edirlər.  Bu  ənənəyə  sadiq  qalaraq  respublikamızla 
qonşu olan böyük bir dövlətə -  Rusiyaya müraciət edək.
Son məlumatlarda göstərilir ki,  Rusiya, əhalinin və ətraf 
mühitin  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  sahəsində  yaxşı  döv­
rünü  yaşamır.  Belə  ki,  burada  analoqu  olmayan  hallar  yaran­
mışdır:  burada bir tərəfdən əhali  və ətraf mühit  üçün  potensial 
təhlükəli olan çox  iri  müəssisələr fəaliyyət göstərir, digər tərəf­
dən texnologiyanın səviyyəsi,  nəzarət  və  nizam-intizam ölçüyə 
sığmaz  dərəcədə  aşağı  düşmüşdür.  Məsələn,  orta hesabla ölkə­
308
də hər gün boru xətləri ilə əlaqədar iki ciddi qəza baş verir, həf­
tədə  bir  dəfə  -   nəqliyyatda,  ayda  bir  dəfə  sənayedə  qorxulu 
qəza hadisələri baş verir. Rusiyada 20% ərazi seysmik cəhətdən 
qorxuludur,  50%-dən  çox  ərazisi  isə  daimi  buzlaq  zonaların- 
dadır.
Son illərdə Rusiyada müxtəlif qəza və fəlakətlər nəticə­
sində  50 mindən çox insan ölmüş,  250 min nəfər isə ağır xəsa­
rət almışdır.
Rusiya  Elmlər  Akademiyasının  verdiyi  məlumata  görə 
ildən-ilə  ölkədə  fəlakətlər  nəticəsində  ölənlərin  sayı  10-30% 
artacaqdır.  Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Rusiya ərazi­
sində  4,5  min  potensial  təhlükəli  obyektlər  yerləşdirilmişdir. 
Onlardan 800  ədədi radiasiya cəhətdən qorxulu,  1500 ədədi isə 
kimyəvi  və  bioloji  baxımdan  qorxulu  tikintilər  və  istehsalat 
obyektləridir.  Bunların  hamısı  yüksək  riskə  malik  olan müəs­
sisələrdir. Təhlükəli hallar arasında hərbi amillərin də olduğunu 
xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Faciə  hadisəsi  kimi  1989-cu  ildə 
Norveç  dənizində  batmış  və  42  nəfər  ekipaj  üzvünün  həlak 
olduğu  «Komsomoles»  sualtı  atom  qayığını  (SAQ)  göstərmək 
olar.  Alimlər  hesablamışdır  ki,  nəticənin  neqativ  inkişafı  5  il 
müddətində  Rusiyanın  balıqçılıq  təsərrüfatına  3500  mlrd  rubl 
məbləğində (1993-cü il qiymətlərilə), Norveçə isə 2 mln dollar 
ziyan dəyə bilər.  SAQ-nın hermetikliyinin bərpası və konserva­
siyası  üçün  tərtib  olunmuş  Proqrama əsasən görüləcək  işlərin 
ümumi  dəyəri,  uyğun olaraq, 2755  mln rubl  və  3,42  mln ABŞ 
dolları  məbləğində  planlaşdırılmışdır.  Beləliklə,  riskin  qiyməti 
və onun vurduğu ziyan göz qabağındadır!
Təhlükəsizlik şkalast.  Adətən,  ekoloji  təhlükəsizlik ay­
rı-ayrı  şəxslərin,  cəmiyyətin  və  ətraf mühitin  son  dərəcə  təh­
lükəli  vəziyyətdən  qorunmasıdır.  Təhlükəsizliyin  ölçü  vahidi 
kimi  insanın  və  ətraf mühitin vəziyyətini  (keyfiyyətcə)  xarak­
terizə  edən  göstəricilərdən  istifadə  etməyi  məsləhət  görürlər. 
Bu  göstərici  isə  insanın  sağlamlığını  və  ətraf mühitin  qorun­
masını maksimum təmin edən şəraitin yaradılması deməkdir.
309

---