Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
103 
subluğunu  Drayden  əsərlərinin  mövzuları  ilə  də  nəzərə 
çatdırır.  O,  dram  və  poemalarının  mövzusunu  əksər  halda 
ingilis  həyatından  götürmür,  onların  forma  və  süjetində  də 
milli həyatdan qaçmağa çalışır. 
Bokaççodan, Ovididən, Horatsidən etdiyi tərcümələr, 
bir  sıra  mənzum  satiraları  Draydenin  yüksək  istedada  malik 
bir  sənətkar  olduğunu  göstərir.  Lakin  o,  hakim  dairələrinin 
nökərinə çevrilib öz istedadını məhv etmişdir. 
Bərpa  dövrünün  komediyalarında  ingilis  gerçəkliyi 
daha  geniş  və  nasiranə  bir  tərzdə  əks  etdirilmişdir.  Burada 
şəhər və kəndin, burjua və zadəgan dairələrinin kübar həyatı 
gülünc, kobud, xoşagəlməz səhnələrlə canlandırılmış, onların 
əxlaq düşkünlüyü və abırsızlığı göstərilmişdir. 
 
UİLYAM  UİÇERLİ  /1642-1716/.  Bərpa  dövrünün 
ingilis komediyasının ən tanınmış nümayəndəsi U.Uiçerlidir. 
Onun  komediyalarının  qəhrəmanı  soyuq,  abırsız,  xudbin, 
ancaq öz ehtiraslarını təmin etməyə can atan bir zadəgandır. 
Dvoryan,  yaxud  iri  burjua  dairələrinə  mənsub  olmasından 
asılı  olmayaraq  o,  ikrahedici,  alçaq,  əxlaqsız  bir  varlıqdır. 
Dramaturqun  "Kənd  arvadı"  adlı  komediyası  bu  baxımdan 
səciyyəvidir. Əsərin qəhrəmanı pozğun bir adamdır. London-
da  keçirdiyi  sevgi  macəralarından  doyan  qəhrəman  kəndə 
gəlir, burada qonşu arvadlarla əylənməyə başlayır. Komediya 
kobud,  açıq-saçıq  səhnələrlə  doludur.  Dramaturq  belə 
yüngül,  sənətə  zidd  bir  yolla  tamaşaçıların  diqqətini  cəlb 
etməyə çalışır. 
Bərpa  dövrünün  ingilis  komediyası  bir  qayda  olaraq 
aşiqanə  məzmun  daşıyır,  lakin  burada  insan  hissləri  son 
dərəcə  bayağılaşdırılır.  Guya  insana  materialistcəsinə 
yanaşan  yazıçılar  əslində  insanı  məhv  edirdilər.  Müasir 
ingilis  kübar  cəmiyyətinin  eybəcərliklərini  onlar  yanlış 
olaraq bütün  ingilis  xalqına  şamil  edirdilər.  Bununla  yanaşı, 

---

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
104 
70-80-ci  illərin  ingilis  komediyasının  uğurlarını  da  inkar 
etmək olmaz. 
İngilis  teatrının  və  bütövlükdə  ingilis  ədəbiyyatının 
inkişafında  mühüm  hadisə  olan  bərpa  dövrü  komediyası 
ingilis  gerçəkliyinin  rəngarəng  tiplər  qalereyasını  yaradır, 
hakim  dairələrinin  mənəvi  yoxsulluğunu,  əxlaqsızlığını,  pul 
hərisliyini  açıb  göstərirdi.  XVII  əsr  komediyası  ingilis 
ədəbiyyatında  satirik  meyllərin  güclənməsinə  güclü  təkan 
vermiş  və  XVIII  əsrin  maarifçi  realist  ədəbiyyatı  üçün 
səmərəli nümunələr yaratmışdır. 
 
CON  BENYAN  /1628-1688/.  XVII  əsrin  60-70-ci 
illərində  feodal  mütləqiyyət  irticasına  qarşı  ümumxalq 
narazılığı  C.Benyan  və  Milton  kimi  sənətkarların  yaradı-
cılığında  öz  əksini  tapmışdır.  Con  Benyan  yoxsul  kəndli 
ailəsində doğulmuşdur. Çox gənc yaşlarından qazanc xatirinə 
əsgərliyə getmiş və vətəndaş müharibəsində iştirak etmişdir. 
1649-cu  ildə  Benyan  hərbi  qulluğu  atıb  qalayçılıqla  dolanır. 
Sonralar  isə  o,  çoxsaylı  təriqətlərdən  birinin  üzvü  və 
moizəçisi  olur.  Bərpa  dövründə  onu  mütləqiyyətə  qarşı 
apardığı  moizəçilik  fəaliyyətinə  görə  tutub  həbs  edirlər. 
Həbsxanada  qaldığı  on  iki  il  müddətində  o  öz  gələcək 
moizələrini  yazmaq  qərarına  gəlir.  Azadlığa  çıxan  kimi 
Benyan yenidən öz moizəçilik fəaliyyətinə başlayır, üç ildən 
sonra yenə həbs olunur, lakin bu dəfə ancaq yarım il həbsdə 
qalır.  Rəvayətə  görə,  elə  bu  vaxtlar  "Ziyarətçinin  yolu" 
povestini yazmağa girişir. 
1678-ci ildə nəşr edilən bu kitabın qiyməti ondadır ki, 
burada XVII əsr ingilis cəmiyyətinin geniş tənqidi mənzərəsi 
canlandırılır. Müəllif xüsusi mənalar daşıyan alleqorik adlar 
altında  ingilis  gerçəkliyinin  real  insan  tiplərini  göstərir. 
Cənab  Boşboğaz,  Azinamlı,  Dağılmışabad  Sadiq,  Ümidkar, 
həyatanlar  kimi  adlar  yazıçının  ayrı-ayrı  surətlərinə 

---

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
105 
tendensiyalı  münasibətini  aydın  nəzərə  çatdırır.  Əsərin 
qəhrəmanı  xristian,  onun  ailəsi,  dostları,  müəllimi 
Evangeliyaçı,  onun  daimi  yol  yoldaşları  olan  Sadiq  və 
Ümidkar  Bərpa  tərəfdarlarına  düşmən  mövqedə  dayanan 
adamlardır. Yazıçı Bərpa edilmiş mütləqiyyətin tərəfdarlarını 
acgöz, qorxaq, nadan, cəllad, qəddar adamlar kimi göstərir. 
Povestdə  Şöhrətpərəstlik  şəhəri,  onun  mərkəzindəki 
hay-küylü  Şöhrətpərəstlik  yarmarkası,  İngiltərə  hakim 
dairələrinin burada hərəkət edən nümayəndələrini xüsusi bir 
əyanilik  və  canlılıqla  əks  etdirmişdir.  Benyanın  boyaları  nə 
qədər xəsis olsa da, ifadəliliyi, tipləri aydın göstərmək gücü 
ilə  seçilir.  İki  yüz  il  sonra  V.Tekkerey  adını  Benyanın 
povestindən 
götürdüyü 
"Şöhrətpərəstlik 
yarmarkası" 
romanında  burjua  cəmiyyətinin  tənqidini  yeni  daha  yüksək 
bir  zirvəyə  qaldırır.  Onu  da  demək  lazımdır  ki,  Benyanın 
əsərinin  dini  səciyyə  daşıyan  alleqorizmi  onun  tənqidi 
gücünü xeyli azaldır, təhkiyəni yoxsullaşdırır. 
Benyanın  "Cənab  Bedmenin  həyatı  və  ölümü"  adlı 
ikinci  povestində  burjuaziyanın  tənqidi  daha  da  güclənir. 
Əsərdə XVII əsr ingilis işbazlarının eybəcər surəti yaradılır. 
Yazıçının  əsas  tənqid  hədəfi  "yaramaz  adamdır".  Bedmen 
sözü özü "yaramaz adam", "pis adam" deməkdir. 1681-ci ildə 
çap  olunan  "Müqəddəs  mübarizə"  povestində  Benyan  40-cı 
illərin  vətəndaş  müharibəsini  və  inqilabi  ordunun 
mütləqiyyət  üzərində  qələbəsini  qələmə  almışdır.  Açıq 
kalvinist meyl bu əsərin bədii dəyərini xeyli azaldır. 
 
SEMÜEL  BATLER  /1612-1681/.  Yaradıcılığının 
son  dövrlərinə  məxsus  olan  satiralarında  bərpa  edilmiş 
mütləqiyyəti  kəskin  tənqid  edən  sənətkarlardan  biri  də 
S.Batlerdir.  Bərpa  dövrünün  ən  böyük  satirik  şairi  kimi 
tanınan  S.Batler  fermer  ailəsində  anadan  olmuş,  bir  çox 
vəzifələrdə  çalışmışdır.  Katib,  məhkəmə  məmuru  və  s. 

---