136
öyrənənlərə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik sənətinin nəzəriyyə-
sindən bəhs edən ―Ritorika‖ elmi də yaranmışdır.
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında
Aristotelin xüsusi rolu olmuşdur. Aristotel 335-ci ildə ―Ritorika‖
adlı əsərini yazıb natiqlik sənətinin elmi əsaslarını vermiş, sənəti
insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi qiymətləndirmişdir. Natiq
nitqinin quruluşunu, üslubunu, orfoepiyasını, ifadəlilik vasitə-
lərini geniş şəkildə şərh etmişdir. ―Ritorika‖ əsəri üç hissədən
ibarətdir: a)Nitqin tərtibi prinsipi; b) Natiq üçün lazım olan şəxsi
keyfiyyət və qabiliyyət; e) Nitqin texnikası, vasitələri və pri-
yomları.
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulma-
sına daha çox fikir verir və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti
onun aydınlığı ilə bağlıdır. Üslub nitqin predmetinə uyğun olma-
lıdır. O, natiqin məharətinin beş cəhətini xüsusi qeyd edirdi.
1.
Materialın icadı və onun hazırlanması.
2.
Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya sa-
lınması.
3.
Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.
4.
Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intona-
siya, emosiya və s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl
olunması.
5.
Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
Aristotelin yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, pla-
nın tutulması, onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uy-
ğun üslubun müəyyənləşdirilməsi, orfoepik və informasiya qay-
dalarına əməl edilməsi, emosiyaların özünəməxsus forma ilə ve-
rilməsi mühüm şərt hesab edirdi.
Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir
göstərən səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu
qanunlara əsasən hər bir afinalı məhkəmədə öz hüququnu mü-
dafiə etməyi bacarmalı idi. Buna görə də hər bir afinalı hüquqi
137
biliklərə yiyələnməyi, həm də öz hüquqlarını müdafiə etməyi
bacarmalı idi. Belə bir tələb əsasında afinalılar hüquqi biliklərə
yiyələnməyə, həm də öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün aydın,
təsirli, məntiqi, sübutlu, rabitəli danışa bilməyə xüsusi səy göstə-
rirdilər. Afinada məhkəmə proseslərini 501 nəfər münsiflər heyə-
tindən ibarət olan vətəndaş aparırdı. Kimin müqəssir olub-olma-
ması əksəriyyətin səs verməsi yolu ilə müəyyənləşdirilirdi.O za-
man məhkəmədə vəkillər fəaliyət göstərmədiklərindən vətəndaş-
lara Hüquq təhsili almışdı. Onlar xüsusi muzdla məhkəmədə
baxılacaq işin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar.
İşi məhkəməyə düşən afinalı həmin nitqi əzbərləyir və məhkəmə
prosesində özünü müdafiə edirdi, bu işdə onlara həmçinin
loqoqraflar kömək edirdilər.
Demosfen öz dövrünün görkəmli loqoqrafı və natiqlərindən
məşhuru olmuşdur. Antik natiqliyin yaranması və inkişafında xü-
susi rol oynamışdır. Nitq orqanları qüsurlu olan Demosfen sözləri
daha aydın deyə bilmək üçün ağzına xırda daşlar alaraq dəniz
kənarında nitq söyləyər, danışarkən çiynini atmağı tərgitmək
üçün tavandan asılı cidanın altında durarmış. Uzunmüddətli
məşqlər Demosfeni natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Siseron
onun haqqında demişdir; ―Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o na-
tiq deyil‖.
Demosfen natiqlik sənəti ilə bağlı nəzəriyyəçilərdən biri idi.
O ritorika ilə bağlı bir sıra əsərlər yazmışdır. Ritorika elmini
nəzəri və praktik cəhətdən inkişaf etdirmiş, faydalı fikirlər, mü-
lahizələr söyləmişdir. Natiqlik sənətində aşağıdakı tələblərə əməl
olunmalıdır: 1) materialın toplanması. 2) məqsədəuyğun söylənil-
məsi üçün planın tərtibi. 3) nitqin məzmununun öyrənilməsi, mə-
nimsənilməsi. 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylənilməsi.
Demosfenin tələffüzü, danışıq tərzi aydın, anlaşıqlı idi. O özü-
nün dərin məntiqi, rəngarəng informasiya çalarları, müraciət
formaları, ritorik sualları ilə dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demos-
138
fen nitqlərində Afinanın satqın və fəiliyyətsiz hakimlərini ifşa edir,
onları ədalətli olmağa, düzgün siyasət yeritməyə çağırırdı. Bu
keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük ehtiram və inamla danışan
Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinlə-
yirdilər.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sə-
nətində də geriləmələr baş verir.Gözəl nitq öz siyasi xarakterini
itirir, canlı, konkret şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə
çevrilir.
Yunan natiqliyinin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi qədim
Romaya köçür. Romada natiqlik sənəti yaranmağa başlayır.
Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra gör-
kəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir.Katon(b.e.ə. 163-132), Antoni
Mark (b.e.ə. 80-30) kimi ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetiş-
dirmələri olmuşlar. Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöh-
rəti qazanmış görkəmli dövlət xadimi, ritorika alimi, mütəfəkkir
Mark Tuli Siseron (b.e.ə.106-43.) o, natiqlik sənəti ilə bağlı üsusi
ilə fərqlənirdi. ―Natiqlik haqqında‖, ―Brut, yaxud məşhur natiqlik
haqqında‖ və ―Natiq‖ traktatlarını yazmışdır.
Mark Tuli Siseron giriş, təhkiyə və fikirtəsdiqedən sübutlara,
faktlara, nəticə məsələlərinə üstünlük verirdi. Yeri gəldikcə tarixi
lətifələrdən, haqqında danışdığı hadisələrdən, atalar sözü və xalq
məsəllərindən, bədii sual, xitab və nidalardan məharətlə istifadə
etmişdir.
Qədim Roma natiqlik məktəbibin nümayəndələrindən biri
də Mark Fabiy Kvintilian(42-118) olmuşdur.O, ―Natiqlik təhsili‖
adlı 12 kitabdan ibarət əsər yazmışdır Həmin kitablarda natiqlik
sənətinin elementləri və ritorikanın mahiyyəti, nitq üzərində işin
mərhələləri(mövzunun seçilməsi, yerləşdirilməsi, yadda saxlan-
ması, nəqli, aydın tələffüzü), natiqlik sənətinə, natiqlik fəaliy-
yətinə verilən tələblər və s. məsələlər şərh olunmuşdur. O, na-
tiqlik nəzəriyyəçisi kimi tanınmışdır.
Dostları ilə paylaş: |