Dərs vəSAİTİ Bakı

 
 
168 
 
Direkt  –  Kosting  ideyası  mühasibat  uçotu  üzrə 
məsrəflərin 
əks  etdirilməsi  və  maliyyə  nəticələrinin 
formalaşması  nöqteyi-nəzərindən  beynəlxalq  standartlarda 
əksini tapmışdır. 
Bizim  respublikamızda  Direkt  –  Kosting  ideyası  çoxdan 
mövcuddur,  lakin  onun  təcrübədə  tətbiqinə  indi  ilk  addımlar 
atılır. 
Məsrəflərin  fərqlənmə  dərəcəsinə  görə  Direkt  –  Kosting 
iki əsas variantda ola bilər: 
1.  Sadə  variant  –  birpilləli  Direkt  –  Kosting,  bu 
hesablamalarda  yalnız  vahid  blokda  uçota  alınan  əməliyyat 
(üstəlik) məsrəflərdən istifadəyə əsaslanır; 
2. İnkişaf etmiş (çoxpilləli) Direkt – Kosting – bu halda 
sabit  məsrəflər  məhsul  və  xidmət  növlərinə  ayrılmır 
(bölünmür).  Üstəlik  xərclərin  formalaşma  yerləri  üzrə,  yəni 
müəssisənin idarəolunma səviyyələri üzrə ayrılır (bölünür). 
Direkt  –  Kosting  sisteminin  hər  iki  variantında  dövr 
ərzində  satışdan  alınan  ümumi  məbləği  dəyişən  məsrəflərin 
məbləği  ilə  müqayisə  edərək  hesabat    dövrünün  marjinal 
gəlirini (brutto mənfəəti, ödəmə (ötürmə) məbləğini) müəyyən 
edirlər.  Müəssisənin  netto  mənfəətini  hesablamaq  üçün  o 
məbləğdən  (marjinal  gəlirdən)  sabit  məsrəflər  məbləğini 
çıxırlar.  Bununla  da  sabit  məsrəflərin  dövr  ərzindəki  ümumi 
məbləğini onların  əmələ  gəldiyi  hesabat  dövrünün nəticələrinə 
aid  edirlər.  Vahid  bölünməyən  blokun  sabit  xərclərinin  uçotu 
Direkt  –  Kosting  sisteminin  klassik  forması  hesab  olunur. 
Ödəmə  (ötürülmə)  məbləğinin  birpilləli  uçotunda  bir  blokda 
birləşdirilən  bütün  sabit  xərclər  həmin  hesabat  dövrünün 
ödəmə  məbləğindən  çıxılır.  Mühasibat  uçotunda  müəssisənin 
sabit məsrəfləri aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər: 
1.  Məmulata  düşən  sabit  xərclər  hesabat  dövründə 
istehsal edilən bir növ məhsulun ümumi miqdarına birbaşa aid 

---

 
 
169 
 
edilən sabit xərclər. Məsələn,  yalnız müvafiq  məhsul növünün 
mənimsənilməsinə aid edilən xərclər; 
2.  Məmulatlar  qrupuna  sərf  edilən  sabit  xərclər  –  bir 
qrupda  birləşdirilə  bilən  oxşar  növ  məhsullara  düşən  sabit 
xərclər. Məsələn, müvafiq qrup məmulatların istehsalı ilə bağlı 
olan  avadanlıqların  təmiri  və  yaxud  həmin  avadanlıqların 
təmiri  xərcləri,  həmin  qrup  məmulatların  mənimsənilməsinə 
tədqiqat xərcləri; 
3. Məsrəflərin meydana gəldiyi yerlər üzrə sabit xərclər – 
bura  ayrı-ayrı  məsrəf  daşıyıcıları  arasında  bölüşdürmək 
mümkün  olmayan,  məsrəflərin  ayrı-ayrı  başvermə  yerlərinə 
birbaşa aid edilən sabit xərclər; 
4.  Bölmələrin  sabit  xərcləri.  Belə  xərclərin  mövcud 
olması  –  bir  bölmədə  məsrəflərin  baş  verməsinin  bir  neçə 
yerinin mövcud olması ilə bağlı olan sabit xərclər; 
5.  Müəssisənin  sabit  xərcləri  özündə  elə  xərcləri 
birləşdirir  ki,  onları  xüsusi  kalkulyasiya  obyektləri  arasında 
bölüşdürmək mümkün olmur. 
İnkişaf  etmiş  Direkt  –  Kosting  sisteminin  xüsusiyyəti 
onun mütəmadi olaraq istiqaməti müəssisənin fəaliyyətinin son 
nəticəsi,  yəni  mənfəət  və  bütövlükdə  müəssisə  üzrə,  eləcə  də 
məmulat, iş və xidmət və bazar sektorları üzrə marjinal gəlirin 
təyin edilməsi hesab olunur. 
Üstəlik  xərclər  blokunun  məmulatın  sabit  məsrəflərinə, 
məmulatlar qrupuna, məsrəflərin istehsal  yerlərinə, məsuliyyət 
mərkəzlərinə,  idarəetmə  bölmələrinə  müəssisənin  sabit 
xərclərinin  ümumi  sxemi  və  onların  qarşılıqlı  əlaqəsi  və 
istehsal  –  maliyyə  fəaliyyətinin  yekun  nəticələrinə  çıxışı 
aşağıdakı şəkildə təqdim oluna bilər: 
Marjinal gəlirin çoxpilləli uçotu 
Bir məmulatın satışından (qiymət) gəlir 
- bu məmulatın dəyişən maya dəyəri 
- örtülmə məbləği məmulatın marjinal gəliri 

---

 
 
170 
 
- Məmulat qrupunun sabit xərcləri 
- Örtülmə məbləği marjinal gəlir 
Bir qrup məmulatın marjinal gəlir məbləği 
- məmulat qrupunun sabit xərcləri 
- örtülmə xərcləri 2 (marjinal gəlir 2) 
Marjinal gəlir məbləği 2 məsrəflərin əmələgəlmə yerləri 
- məsrəflərin əmələgəlmə yerlərinin sabit xərcləri 
- örtülmə xərcləri 3 (marjinal gəlir 3). 
Bir bölmənin marjinal gəlir məbləği 3 
- Bölmənin sabit xərcləri 
- örtülmə məbləği 4 (marjinal gəlir 4) 
- Müəssisənin marjinal gəlir məbləği 4 
- Müəssisənin sabit xərcləri 
-  Müəssisənin  istehsal  təsərrüfat  fəaliyyətinin  nəticəsi 
(mənfəəti) 
İnkişaf etmiş Direkt – Kosting sistemi sabit xərclərin ötü-
rülmə  məbləğinin  çoxpilləli  uçotu  hesabına  alınan  nəticənin 
quruluşunun və onun kəmiyyətinə təsir edən əsas amillərin təh-
lili üçün daha təkmilləşmiş informasiya bazası yaradır. 
 
12.4. Direkt – Kosting və onun tətbiqi xüsusiyyətləri 
 
İdarəetmə uçotu sistemləri müxtəlif əlamətlərlə xarakteri-
zə olunur hansı ki bu əlamətlər onların təsnifatının əsasını təş-
kil edir. Bu əlamətlərdən biri də məsrəflərin məhsul istehsalı və 
satışının, əmtəələrin, işlərin və xidmətlərin maya dəyərinə daxil 
edilməsinin tamlığıdır. İdarəetmə uçotu sisteminin iki əsas sis-
temi fərqləndirilir: 
1.  Məsrəflərin  məhsul  ,  iş  və  xidmətlərin  maya  dəyərinə 
tam daxil edilməsi sistemi, yəni tam maya dəyərinin uçotunun 
ənənəvi qaydası; 
2.  Məsrəflərin  məhsulların  maya  dəyərinə  daxil  edilmə 
məhdudluğu. Məsələn, xərclərin istehsal olunan məhsulun ma-

---

 
 
171 
 
ya  dəyərinə  istehsal  olunan  məhsulun  həcmindən  asılı  olaraq 
daxil edilməsi. 
Tam  maya  dəyəri  üzrə  uçot  normativ  və  qeyri-normativ 
uçot  olmaqla  iki  yerə  ayrılır.  Standart  –  Kosting  müəssisənin 
tam  normativ  məsrəflərinin  ölçülməsi  üçün  istifadə  edilir.  Də-
yişən xərclər bazasında aparılan normativ uçot və yaxud Direkt 
– Kosting Standart – Kostingin gələcək inkişafı kimi qəbul et-
mək olar.  
Direkt – Kosting – bu məhsul istehsalı və satışına məsrəf-
lərin uçotu sistemidir ki, bu da sabit yəni istehsal olunan və sa-
tılan məhsulun miqdarından asılı olmayan və dəyişən yəni hə-
min vaxt ərzində istehsal olunan məhsulun miqdarı ilə artıb və 
azalan  xərclər.  Yalnız  bu  üsuldan  xərclərin  sabit  və  dəyişən 
məsrəflər kimi məhsulun maya dəyəri hesablanmasında istifadə 
olunur.  
İstənilən  anlayışın  mahiyyəti  onun  adında  ifadə  olunur. 
Direkt  – Kosting  məsrəflərin hesablanması  prosesi  kimi 1936-
cı  ildə Amerika alimi D.Xarris  tərəfindən müstəqim məsrəflə-
rin uçotu (hesablanması) kimi təklif edilmişdir. 
O zaman Direkt – Kosting Standart – Kostingin həm nə-
zəri, həm də təcrübənin inkişafı səviyyəsinə uyğun gəlirdi. Də-
yişən xərclərə isə yalnız müstəqim xərcləri aid edirdilər, bütün 
növ qeyri-müstəqim xərcləri isə bilavasitə maliyyə nəticələrinə 
silmək mümkün idi. 
Hal-hazırda  Direkt  –  Kosting  yalnız  dəyişən  müstəqim 
xərclər  həcmində  deyil,  qismən  dəyişən  qeyri-müstəqim  məs-
rəfləri də özündə ehtiva edir. Müxtəlif ölkələrdə Direkt – Kos-
ting sistemi müxtəlif formada adlandırılır. Almaniya və Avstri-
yada  Direkt  –  Kosting  anlayışı  qismən  (xüsusi)  və  yaxud  sər-
hədli (hüquqlu) məsrəflər adlanır. 
Böyük  Britaniyada  Direkt  –  Kostingi  marjinal  kosting, 
marjinal məsrəflərin uçotu, Fransada isə marjinal uçot adlandı-
rırlar. 

---