Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------68------------------------------------ Əslində isə nə baş verir? Nümunə üçün şahmatı seçək. Şahmatçı situasiyanı qiymətləndirib gediş seçərkən presedentə (presedent; misal (keçmişdə olmuş və sonra olan eyni tipli hadisələr üçün), keçmiş təcrübəyə, bacarığa, intuisiyaya (duyuma), gümana, rəqibin gələcəkdə edə biləcəyi gedişlərin variantlarını nəzərə almağa, yoxsa tamamilə başqa şeyə, nəyə əsaslanır? Bir sözlə, biz şahmatçının fikirləşmə prosesi barədə olduqca az bilirik. Lakin biz dəqiq bilirik ki, EHM-də nə baş verir. Maşın şahmat ”oynayarkən” baş verənlərin təfəkkürə heç bir dəxli yoxdur. Çünki EHM üçün hansı gedişi necə seçmək barədə təlimat-proqramı insan tərtib etmişdir. Odur ki, əslində, şahmatı nə maşın, nə də proqram oynayır. Şahmatı oynayan həmin proqramı yazmış olan insandır. Məhz o, EHM-in imkanlarından istifadə edərək şahmat sahəsində topladığı bilikləri maşın proqramlarına çevirmişdir. Maşın oyunun gedişində yaranmış vəziyyətə uyğun olaraq lazımi məqamda lazımi proqramı işə buraxır. Bu baxımdan, proqramların şahmat turniri, əslində, şahmat proqramları yazmış riyaziyyatçı-proqramçılar arasındakı yarışdan başqa bir şey deyildir. Beləliklə, EHM-in qurulması və istifadəsi sahəsində hansı problemi nəzərdən keçirsək, görürük ki, hər şeyin arxasında insan dayanır. Süni intellektin gələcək inkişafından danışarkən xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, bu gün artıq bəşəriyyəti daha çox invariant idarəetmə sistemlərinin nəzəriyyəsi və tətbiqi, süni intellekt üsullarının, ekspert sistemlərin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------69------------------------------------ yaradılması, idarəetmə proseslərinin intellektuallaşdırılması, qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis neyron sistemlər və s. daha çox düşündürür. Real həyatda qərar qəbuletmə və idarəetmə məsələlərini həll edərkən mövcud qeyri-müəyyənlik nəzərə alınmalıdır. 1960-cı illərə qədər idarəetmə və qərar qəbuletmə nəzəriyyələri tam müəyyənlik şəraiti üçün yaranmışdı. Lakin real həyat məsələlərində həmişə bu və ya digər dərəcədə informasıya çatışmazlığı mövcud olur. Bu və ya digər dinamik sistemə həyəcanlandırıcı təsir edən amillər barədə informasiya azdırsa, elə idarəetmə qanunu tapmaq lazımdır ki, idarə olunan sistem həmin təsirlərdən asılı olmasın, başqa sözlə, sistem invariant olsun. Mütəxəssislərin fikrincə artıq klassik idrak, klassik elmi üsullar öz əvvəlki qüdrətini itirib. Onların fikrincə, bir dildən başqa dilə tərcümə problemi, persepsiya əsasında ətraf mühitin qavranılması problemi, canlıların sərbəstlik dərəcəsinə və çevikliyinə malik olan robotların yaradılması, lazımi adekvatlığa malik olan iqtisadi modellərin yaradılması və s. klassik elm, o cümlədən, klassik riyaziyyat tərəfindən həllini tapa bilməzdi. Çünki klassik riyaziyyat deterministik riyaziyyatdır. Qeyri- müəyyənliyi nəzərə ala bilmir. Yeni elmi və fəlsəfi yanaşma tələb olunur. Bu isə, mahiyyətcə, hesablama intellekti yanaşmasıdır. Hesablama intellekti süni intellekt və onun daha inkişaf etmiş formasıdır. Süni intellekt (ing. Artificial intellegence) - informatikanın hesablama sistemələri və digər süni qurğuların köməyi ilə fikir və hadisələrin təminat imkanlarını öyrənən şöbəsidir. Süni intellekt dedikdə insanın proqramlaşdırılmış şəkildə, süni . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------70------------------------------------ yollarla yaratdığı və digər köməkçi vasitələrlə üzə çıxan qeyri-ənənəvi intellekt, tamamilə yeni bir idrak kateqoriyası başa düşülür. Məsələn, insan robot yaradır və onun bəşər övladına adekvatlığından bəhs edir. Robot insana çay gətirirsə və yaxud bir neçə sualın cavabını verirsə bu hələ süni intellekt deyil, bu sadəcə həmin robotun proqramlaşdırılmadan irəli gələn funksiyalarıdır. Süni intellektə malik robotsa insanın əsəbi olduğunu görüb artıq hərəkətlərə, yersiz davranışa yol verməyən robotdur ki, bu da hələ mövcud deyildir. Son illər dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da, soft kompütinq, hesablama intellekti məsələlərinə diqqət artırılıb, bu sahədə sanballı elmi tədqiqtlar meydana gəlib. Professor Lütfi Zadə və Rafiq Əliyev bu sahənin öncülləri kimi qəbul edilir. R.Əliyevin invariantlıq nəzəriyyəsi sahəsindəki işləri neft emalı, neftkimya sənayesində, intellektual robotlar istiqamətindəki işləri metallurgiya və əlvan metallar sənayesində, banisi olduğu böyük sistemlərdə koordinasiya nəzəriyyəsi müxtəlif iqtisadi və istehsal sistemlərinin qurulmasında, süni intellekt, hesablama intellekti, soft kompütinq sahəsində aldığı elmi nəticələr neftçıxarma, neftemalı, təbabət, təhsil, konfliktologiya, biznes, iqtisadiyyat sahələrində, ALİ-1, ALİ-2, ALİ-3 məntiqləri isə kosmik obyektlərdə tətbiq olunub. Coğrafiya baxımından bu tətbiqlər Azərbaycan, Rusiya, Özbəkistan, Ukrayna, Almaniya, İran, Türkiyə, Bolqarıstan və s. ölkələri əhatə edib. ALİ-1, ALİ-2, ALİ-3 məntiqlərinin yeniliyi ondadır ki, onlar qeyri-müəyyənlik şəraitində insan təfəkkürünü, nəticə çıxartmaq mexanizmini başqa Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|