.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------144------------------------------------
)].
,
(
))]
(
(
[
)
(
~
x
y
R
y
g
Q
x
P
∨
∧
Əgər
x
və
y
dəyişənlərinin qiymətləri
göstərilməyibsə, bu düsturun doğru (D) və ya yalan (Y)
olması barədə heç nə demək mümkün deyildir.
Adətən, bu düsturun bütün obyektlər üçün və ya
əksinə, heç olmazsa, bir obyekt üçün doğru olub-olmadığı
maraq doğurur. Bütün obyektlər üçün doğru olmaq
ümumilik kvantoru (∀) ilə, heç olmazsa, bir obyekt üçün
doğru olmaq isə varlıq kvantoru (∃) ilə ifadə edilir və bu
işarələr düsturun başlanğıcında yazılır:
]]
,
(
))
,
(
(
[
)
(
[~
x
y
R
y
x
g
Q
x
P
y
x
∨
∧
∃
∀
Bu, o deməkdir ki, hər bir
x üçün y-in heç olmazsa,
bir D qiyməti varsa, düstur D qiymət alacaqdır.
Bütün dəyişənləri kvantorlarla bağlanmış düsturlar
qapalı düstur adlanır. Bu düstur özünü mülahizə kimi
təqdim edir.
Deduktiv modellər
Р
1
, Р
2
, …, Р
п
kimi bir sıra ilkin
şərtlərdən (aksiomlardan - bunlar həm də, mahiyyətcə,
düzgün qurulmuş düsturlardır) məntiqi cəhətdən doğru
olan hökmlər almaq üçün lazımdır.
Р
1
∧Р
2
... ∧ Р
п
ifadəsinin yalnız və yalnız doğru
qiymət aldığı halda
В doğru qiymət alırsa, onda B Р
1
, Р
2
,
..., Р
п
şərtlərinin nəticəsi hesab edilir.
Predikat hesablamalarının dili relyasiya bazalarına
sorğu dili kimi istifadə edilə bilər. Adi verilənlər bazaları
(məsələn, relyasiya bazaları) estensional verilənlər
bazalarıdır. Bu halda istifadəçi sorğusunu predikat
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------145------------------------------------
hesablarının müəyyən yarımdilində tərtib edir. Adi
verilənlər bazaları ilə yanaşı, deduktiv verilənlər bazaları
da vardır. Bunlar intensional və ekstensional hissələri
birləşdirməklə, əslində, verilənlər bazaları ilə biliklər
bazalarının kombinasiyası kimi fəaliyyət göstərir. Deduktiv
bazalarda aksiomdan fakt çıxarmaq üçün teorem isbatı
metodlarından istifadə edilir.
İnduktiv modellər. İnduktiv nəticəçıxarma
sistemləri
M – formal sistemləri sinfinə aiddir ki, burada
da nəticəçıxarma qaydası hissəvi hökmlər çoxluğundan
ümumi nəticə çıxarılması prosesində meydana çıxır.
İnduktiv nəticəçıxarma eksperimental müşahidələr
əsasında ümumi qanunauyğunluq aşkarlamağa imkan
verir. Bu cür qanunauyğunluqların alınmasının 2 üsulu
vardır:
•
Ehtimallı-statistik üsul;
•
Məntiqi üsul.
Ehtimallı-statistik üsul hadisə və ya müşahidə edilən
verilənlərin kifayət qədər çoxsaylı təkrarlananlığı halında
mümkün olur.
Lakin insan mühakiməsi praktikasında ehtimallı-
statistik metodlara hər zaman əsaslanmaq mümkün
olmur.
Bəzən bu və ya digər obyekt və ya xarici mühit
barədə müəyyən nümunələr və ya təzahürlərin üzərində
aparılan müşahidələr əsasında ümumi qanunauyğunluqlar
və ya gələcəkdə baş verə biləcək hadisələr haqqında
nəticələr çıxarmaq tələb olunur, başqa sözlə, xüsusidən
ümumiyə mühakimə yürüdüb nəticə çıxarmaq lazım gəlir
ki, induktiv metod da əslində elə budur.
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------146------------------------------------
İnduktiv mühakimə modellərini ilk dəfə Sokrat
qurmağa cəhd etmişdi. Sonra Aristotel sözügedən
nəticəçıxarma sxemini “populyar induksiya” adlandırmışdı.
1620-ci ildə F.Bekon induktiv nəticəçıxarmanı səbəblər
cədvəllərinin köməyi ilə formallaşdırmağa cəhd etmişdi.
F.Bekonun (1561-1626) ideyaları 1990-cı ildə D.S.Mill
tərəfindən inkişaf etdirilmiş və
oxşarlıq, fərqlənmə,
qalıqlar və müşayiətedici, (yanaşı baş verən) dəyişikliklər
kimi induktiv metodlar təklif edilmişdir. Sonrakı illərdə
D.S.Mill (1806-1873) metodları P.Qaek və V.K.Finn
tərəfindən, çoxqiymətli məntiqdən istifadə edilərək, DSM-
metod adlanan məntiiqi-riyazi aparat səviyyəsinə
qaldırılmışdır.
Frensis Bekon
Con Styuart Mill
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------147------------------------------------
Frensis Bekon (ingiliscə Francis Bacon) ingilis
flosofu, siyasətçisi, empirizmin banisi. 23 yaşında
parlamentə seçilir, lord-kansler, Verulam baronu və
Sent-Olban vikontu seçilmişdir. Birinci Yakovun və onun
oğlu Karlın rəhbərliyi dövründə görkəmli dövlət xadimi
olmuşdur.
Bekon peşəkar fəaliyyəti hüquqçu kimi başlayır.
Əsasən induktiv metodların elmi tədqiq olunması ilə
məşğul olmuşdur. Əksər hallarda elmi nəticəni “Bekon
metodu” da adlandırırlar. Alimin fikirinə görə induksiya
biliyi ətraf mühitdən eksperiment, müşahidə və
hipotezin yoxlanması nəticəsində alır. Öz zamanlarında
əlkimyaçılar metoddan geniş istifadə etmişlər. Bekon öz
elmi baxışlarını yazdığı “Yeni orqanon” traktaktında
ətraflı şərh etmişdir (orqanon - biologiyanın heyvan və
bitki orqanizmi üzvlərinin quruluşundan bəhs edən
şöbəsi). Bekon ikihərfdən ibarət şifr yaratmışdır, indiki
zamanda “Bekon şifri” kimi məşhurdur.
Ədəbiyyat aləmində qəbul edilməmiş elmi söhbətlər
mövcuddur, bu Bekonun yazdığı bütün mətnləri Şekspir
adı altında çap etdirməsi ilə bağlıdır.
Con Styuart Mill (ingiliscə John Stuart Mill) ingilis
flosofu, iqtisadçı və siyasi xadim. Ümumnəzəri,
politalogiya və siyasi iqtisad sahələrinə, həmçinin
liberalizm fəlsəfəsinə əhəmiyyətlə tövhələr vermişdir.
Fərdi azadlıq konsepsiyasının tərəfdarı kimi çıxışlar
etmişdir. Belə bir fikir vardır ki, C.Mill XIX əsr ingilis dilli
fəlsəfənin tanınmış şəxslərindən biridir. Uzun illər boyu
Britaniya Parlamentinin üzvü olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |