.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------140------------------------------------
Göründüyü kimi, roloynayan freymlərdə slotların adı
qismində sual sözləri, slotların qiyməti qismində isə
cavablar durur.
Əgər gətirdiyimiz misallarda və freym üçün verilən
ümumi ifadədə slotların qiymətlərini götürüb, yalnız slot
adlarını saxlasaq, müxtəlif mənbələrdə freym prototipi,
sadəcə freym, inrensional freym adlandırılan konstruksiya
alarıq. Konkret qiymətli slotları olan freymlər freym-
nümunələr və ya freym-nüsxələr adlanır.
Freymlər iç-içəlik xassəlidir. Bu o deməkdir ki, əhatə
edilən içəridəki slotun adı onu əhatə edən qıraqdakı
slotun qiyməti kimi çıxış edə biləndir. İç-içəlik xassəsi həm
də digər freymlərə iqtibas etmək imkanı yaradır. Bu,
freym dilinin strukturluluq tələbini ödədiyini və biliklərin
əlaqəliliyini təmin edən dil olduğunu göstərir. Həm
freymin, həm də slotun ada malik olması o deməkdir ki,
freymdə saxlanan biliklər iqtibas olunabiləndir və bu,
biliklərin daxilən şərhedilənliyini göstərir. Bu və ya digər
prosedurun icraya çağrılmas əmrlərinin slotlarda
yerləşdirilməsi imkanı proqramları mövcud biliklərə əsasən
aktivləşdirməyi mümkün edir.
Beləliklə, freym dili biliklərin şərhedilənlik,
strukturluluq, əlaqəlilik və aktivlik kimi dörd əsas
əlamətini təmin edir. Fundamental elmlərdə freym
dillərindən istifadə edilməsi daha ciddi anlayışlar aparatı
yaratmağa və freym formalizmləri ilə adi riyazi modelləri
kompleksləşdirməyə imkan verir. Təsviri elmlər üçün isə
freymlər azsaylı formallaşdırma üsullarından biri olub,
anlayışlar aparatı yaratmağı mümkün edir.
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------141------------------------------------
BİLİKLƏRİN MƏNTİQİ MODELLƏRİ VƏ
MƏNTİQİ NƏTİCƏÇIXARMA SİSTEMLƏRİ
Biliklərin məntiqi modelləri – insan düşüncəsinin və
hökm verməsinin (nəticəçıxarmasının) əsasını təşkil
etməklə, münasib məntiqi hesablama ilə təsvir edilə
biləndir. Bu hesablamalara, ilk növbədə, Aristotel
sillogizmini aid etmək lazımdır ki, burada da biliklərin
məntiqi modelləri mülahizə və predikatların tətbiqi
hesablamalarının aksiomatikası rolunda çıxış edir.
2000 ildən artıq bir müddətdə dəyişməz qalan
Aristotel sillogizmi 20-ci əsrin 2-ci yarısından inkişaf
etməyə və mühüm praktiki tətbiq tapmağa başlamışdır.
Belə ki, hadisələrin şərtli və şərtsiz başvermə tezliklərini
əks etdirən qeyri-səlis kvantlaşdırıcılar daxil etmək
hesabına Aristotel sillogizmlərinin tezlik genişləndirilməsi
mümkün olmuşdur.
Məntiqi hesablamlar aşağıdakı formal sistem
şəklində təqdim edilə bilər:
М = <Т, Р, А, F>,
Burada: Т — baza elementləri çoxluğudur (məsələn,
hər-hansı əlifbanın hərfləridir); Р
— sintaksis qaydaları
çoxluğudur ki, bunların əsasında da T-dən düzgün
qurulmuş düsturlar tərtib edilir; А
– düzgün qurulmuş
düsturlar çoxluğudur ki, bunların da elementləri aksiomlar
adlandırılır; Р
— nəticəçıxarma qaydasıdır. Bu, A
çoxluğundan yeni düzgün qurulmuş düsturlar, yəni
teoremlər almağa imkan verir.
Formal M sisteminə nümunə kimi mülahizələr
hesablamaları və predikatlar hesablamaları göstərilə bilər.
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------142------------------------------------
Deduktiv modellər. Mülahizələr hesablamalarında
fərz edilir ki, hər bir düzgün qurulmuş düstur
doğru və ya
yalan ola bilən mülahizədir. Məsələn, “Kərim zavodda
işləyir” mülahizəsi Kərimin
zavodda
işləyib-
işləməməsindən asılı olaraq doğru və ya yalan ola bilər.
“Arif 100 tonluq ştanq qaldırdı” mülahizəsinin təsdiqi isə
bəribaşdan yalandır.
Bu cür elementar mülahizələrdən məntiqi
bağlayıcılar yolu ilə daha mürəkkəb mülahizələr yaradılır
ki, bunlar da yalnız 2 qiymət ala bilir: D-“doğru” və Y-
“yalan”.
Bu bağlayıcılar aşağıdakı növlərə bölünür:
Konyunksiya (“VƏ”) -∧ kimi işarə edilir;
Dizyunksiya (“VƏ YA”) - ∨ kimi işarə edilir;
İmplikasiya (“ƏGƏR – ONDA”) - → kimi işarə edilir;
İnkar (“DEYİL”) - ~ kimi işarə edilir.
Yuxarıdakı bağlamalar üçün doğruluq cədvəli
aşağıdakı kimidir:
Cədvəl 1.
Birinci dərəcəli predikatlar müəyyən tip obyektlərə
aid edilən mülahizələrdir. Mülahizələr hesablamalarının
bütün baza elementləri predikat hesablamalarının baza
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------143------------------------------------
elementləri çoxluğuna daxildir. Predikat hesablamalarının
sintaksis qaydaları, aksiomlar və nəticəçıxarma qaydaları
mülahizələr hesablamalarının müvafiq qayda və
aksiomlarını tamamilə əhatə edir.
Predikatlar biryerli və çoxyerli olurlar. Biryerli (unar)
predikatlar müəyyyən obyektin və ya obyektlər sinfinin
xassələrini əks etdirir. Bunlar Р(
х) kimi yazılır. Burada Р -
predikat işarəsidir, xassəni göstərir,
х —predmet dəyişəni
isə obyekti göstərir. Р(х)
predikatı iki qiymət ala bilir:
D - əgər х obyekti Р xassəsinə malikdirsə
Y - əgər х obyekti Р xassəsinə malik deyilsə.
Unar predikata nümunə olaraq “kompüter lazımlıdır”
hökmünü göstərmək olar. Burada P -“
lazımlı olmaq”
xassəsini, x - isə qiyməti “
kompüter” olan dəyişəni
göstərir.
Çoxyerli (binar, ternar və s.) predikatlar elementlər
qrupu arasında mövcud olan münasibətləri yazmaq (təsvir
etmək) üçün istifadə edilir. Məsələn, “
x ədədi y ədədindən
böyükdür” hökmü
Q(х, у) binar predikatla təsvir edilir.
Buradakı predikat simvolu Q “böyükdür” münasibətini
ifadə edir.
Q(х, у) predikatı х > у olduqda, doğru (D), əks
halda yalan (Y) qiymət alır.
Predikat hesablamalarında, həmçinin (
f, g, h) kimi
predmet dəyişənləri çoxluğundan ibarət olan funksiya
simvollarından da istifadə edilir. Məsələn, əgər
х —
telefondursa, onda
g = f(х) verilmiş evdəki telefon olan
mənzili ifadə edə bilər.
Р(х, у, z, ...) ifadəsi predikat
hesablamalarında atomar düstur adlanır. Atomar düsturlar
bağlayıcıların köməyi ilə mürəkkəb düzgün qurulmuş
düsturlar yaratmağa imkan verir. Məsələn:
Dostları ilə paylaş: |