Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------140------------------------------------ 
 
Göründüyü kimi, roloynayan freymlərdə slotların adı 
qismində  sual sözləri,  slotların  qiyməti qismində  isə 
cavablar durur. 
Əgər gətirdiyimiz misallarda və  freym üçün verilən 
ümumi ifadədə  slotların  qiymətlərini  götürüb,  yalnız  slot 
adlarını  saxlasaq,  müxtəlif mənbələrdə  freym prototipi, 
sadəcə freym, inrensional freym adlandırılan konstruksiya 
alarıq.  Konkret  qiymətli  slotları  olan  freymlər freym-
nümunələr və ya freym-nüsxələr adlanır. 
Freymlər iç-içəlik xassəlidir. Bu o deməkdir ki, əhatə 
edilən içəridəki  slotun  adı  onu  əhatə  edən  qıraqdakı 
slotun qiyməti kimi çıxış edə biləndir. İç-içəlik xassəsi həm 
də  digər freymlərə  iqtibas etmək  imkanı  yaradır.  Bu, 
freym dilinin strukturluluq tələbini ödədiyini və  biliklərin 
əlaqəliliyini təmin edən dil olduğunu  göstərir. Həm 
freymin, həm də slotun ada malik olması  o  deməkdir ki, 
freymdə  saxlanan biliklər iqtibas olunabiləndir və  bu, 
biliklərin daxilən şərhedilənliyini göstərir.  Bu və ya digər 
prosedurun  icraya  çağrılmas  əmrlərinin slotlarda 
yerləşdirilməsi imkanı proqramları mövcud biliklərə əsasən 
aktivləşdirməyi mümkün edir.  
Beləliklə, freym dili biliklərin  şərhedilənlik, 
strukturluluq,  əlaqəlilik və  aktivlik kimi dörd əsas 
əlamətini təmin edir. Fundamental elmlərdə  freym 
dillərindən istifadə  edilməsi  daha  ciddi  anlayışlar  aparatı 
yaratmağa  və  freym formalizmləri ilə  adi riyazi modelləri 
kompleksləşdirməyə  imkan verir. Təsviri elmlər üçün isə 
freymlər  azsaylı  formallaşdırma  üsullarından  biri  olub, 
anlayışlar aparatı yaratmağı mümkün edir.  
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------141------------------------------------ 
 
BİLİKLƏRİN MƏNTİQİ MODELLƏRİ VƏ 
MƏNTİQİ NƏTİCƏÇIXARMA SİSTEMLƏRİ 
 
Biliklərin məntiqi modelləri  –  insan  düşüncəsinin və 
hökm verməsinin (nəticəçıxarmasının)  əsasını  təşkil 
etməklə, münasib məntiqi hesablama ilə  təsvir edilə 
biləndir. Bu hesablamalara, ilk növbədə, Aristotel 
sillogizmini aid etmək  lazımdır  ki,  burada  da  biliklərin 
məntiqi modelləri mülahizə  və  predikatların  tətbiqi 
hesablamalarının aksiomatikası rolunda çıxış edir. 
2000 ildən  artıq  bir  müddətdə  dəyişməz qalan 
Aristotel sillogizmi 20-ci  əsrin 2-ci  yarısından  inkişaf 
etməyə  və  mühüm praktiki tətbiq  tapmağa  başlamışdır. 
Belə  ki, hadisələrin  şərtli və  şərtsiz  başvermə  tezliklərini 
əks etdirən qeyri-səlis  kvantlaşdırıcılar  daxil  etmək 
hesabına  Aristotel  sillogizmlərinin  tezlik  genişləndirilməsi 
mümkün olmuşdur.  
Məntiqi  hesablamlar  aşağıdakı  formal  sistem 
şəklində təqdim edilə bilər: 
М = <Т, Р, А, F>, 
Burada: Т — baza elementləri çoxluğudur (məsələn, 
hər-hansı  əlifbanın  hərfləridir);  Р
  —  sintaksis  qaydaları 
çoxluğudur  ki,  bunların  əsasında  da  T-dən düzgün 
qurulmuş  düsturlar  tərtib edilir; А
  –  düzgün  qurulmuş 
düsturlar çoxluğudur ki, bunların da elementləri aksiomlar 
adlandırılır;  Р
  —  nəticəçıxarma  qaydasıdır.  Bu,  A 
çoxluğundan  yeni  düzgün  qurulmuş  düsturlar,  yəni 
teoremlər almağa imkan verir. 
Formal M sisteminə  nümunə  kimi mülahizələr 
hesablamaları və predikatlar hesablamaları göstərilə bilər. 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------142------------------------------------ 
 
Deduktiv modellər.  Mülahizələr  hesablamalarında 
fərz edilir ki, hər bir düzgün qurulmuş düstur 
doğru və ya 
yalan  ola bilən mülahizədir. Məsələn, “Kərim zavodda 
işləyir” mülahizəsi Kərimin 
zavodda 
işləyib-
işləməməsindən  asılı  olaraq  doğru  və  ya yalan ola bilər. 
“Arif  100  tonluq  ştanq  qaldırdı”  mülahizəsinin təsdiqi isə 
bəribaşdan yalandır. 
Bu cür elementar mülahizələrdən məntiqi 
bağlayıcılar  yolu  ilə  daha mürəkkəb mülahizələr  yaradılır 
ki,  bunlar  da  yalnız  2  qiymət ala bilir: D-“doğru”  və  Y-
“yalan”. 
Bu bağlayıcılar aşağıdakı növlərə bölünür: 
Konyunksiya (“VƏ”) -∧ kimi işarə edilir; 
Dizyunksiya (“VƏ YA”) - ∨ kimi işarə edilir; 
İmplikasiya (“ƏGƏR – ONDA”) - → kimi işarə edilir; 
İnkar (“DEYİL”) - ~  kimi işarə edilir. 
Yuxarıdakı  bağlamalar  üçün  doğruluq  cədvəli 
aşağıdakı kimidir: 
Cədvəl 1. 
 
 
Birinci dərəcəli predikatlar müəyyən tip obyektlərə 
aid edilən mülahizələrdir.  Mülahizələr hesablamalarının 
bütün baza elementləri  predikat  hesablamalarının  baza 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------143------------------------------------ 
 
elementləri  çoxluğuna  daxildir.  Predikat  hesablamalarının 
sintaksis  qaydaları,  aksiomlar  və  nəticəçıxarma  qaydaları 
mülahizələr hesablamalarının  müvafiq  qayda  və 
aksiomlarını tamamilə əhatə edir.   
Predikatlar biryerli və çoxyerli olurlar. Biryerli (unar) 
predikatlar müəyyyən obyektin və  ya obyektlər sinfinin 
xassələrini əks etdirir. Bunlar Р(
х) kimi yazılır. Burada Р - 
predikat işarəsidir, xassəni göstərir,
 х —predmet dəyişəni 
isə obyekti göstərir. Р(х)
 predikatı iki qiymət ala bilir:  
D - əgər х obyekti Р xassəsinə malikdirsə 
Y - əgər х obyekti Р xassəsinə malik deyilsə. 
Unar predikata nümunə olaraq “kompüter lazımlıdır” 
hökmünü göstərmək olar. Burada P  -“
lazımlı  olmaq” 
xassəsini,  x  -  isə  qiyməti “
kompüter” olan dəyişəni 
göstərir.  
Çoxyerli (binar, ternar və  s.) predikatlar elementlər 
qrupu arasında mövcud olan münasibətləri yazmaq (təsvir 
etmək) üçün istifadə edilir. Məsələn, “
x ədədi y ədədindən 
böyükdür” hökmü 
Q(х,  у) binar predikatla təsvir edilir. 
Buradakı  predikat  simvolu  Q “böyükdür” münasibətini 
ifadə edir. 
Q(х, у) predikatı х > у olduqda, doğru (D), əks 
halda yalan (Y) qiymət alır.
  
Predikat  hesablamalarında,  həmçinin (
f,  g,  h) kimi 
predmet dəyişənləri  çoxluğundan ibarət olan funksiya 
simvollarından  da  istifadə  edilir. Məsələn,  əgər 
х  — 
telefondursa, onda 
g = f(х)  verilmiş  evdəki telefon olan 
mənzili ifadə  edə  bilər. 
Р(х,  у,  z,  ...) ifadəsi predikat 
hesablamalarında atomar düstur adlanır. Atomar düsturlar 
bağlayıcıların  köməyi ilə  mürəkkəb  düzgün  qurulmuş 
düsturlar yaratmağa imkan verir. Məsələn: 

---