Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------136------------------------------------ Misal üçün aşağıdakı cümləni nəzərdən keçirək: “Balıqçı qayığa əyləşib, digər sahilə keçdi və oradakı balıq səbətini götürdü”. Bu cümlədə 5 obyekt vardır: balıqçı ( 1 a ), qayıq ( 2 a ), digər sahil ( 3 a ), səbət ( 4 a ) və balıq ( 5 a ). Münasibətlər isə bunlardır: əyləşib ( 1 r ), keçdi ( 2 r ), götürdü ( 3 r ) və oradakı ( 4 r ). Beləliklə, baxılan cümlə üçün semantik şəbəkə 1saylı şəkildə verilən kimi olacaqdır: Şəkil 1. Frazaların (ibarələrin) semantik şəbəkəsi 1 saylı şəkildə münasibətlər bütöv xətlərlə, mətndəki “oradakı” sözü isə münasibət kimi göstərilmişdir. Yəni, səbətin digər sahildə olduğu vurğulanır. Bu, nə ilə bağlıdır? İş burasındadır ki, gerçək dünyanın məntiqindən və bu dünyadakı situasiyaların qəbul edilmiş təsviri üsullarından çıxış etməklə, buradakı verilənlərin və . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------137------------------------------------ münasibətlərin bəzilərini mətndəki kimi oxumamaq da olar. Məsələn, şəkil 1-dəki bütöv xətlərlə göstərilmiş münasibətləri qırıq xətlərlə göstərilən münasibətlərlə tamamlamaqla, yuxarıda baxdığımız mətni bu şəklə salmaq olar: “Balıqçı qayığa əyləşdi və qayıqla digər sahilə keçdi. Digər sahhildə balıq vardı. Balıq səbətdə idi. Balıqçı balıq səbətini götürdü”. Bir vacib cəhəti xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır: hind-Avropa dillərində aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu dillərdə 200-dən artıq olmayan müxtəlif, bir-birinə uyğun gəlməyən münasibətlər var ki, bunlar da baza münasibətləri olaraq müxtəlif kombinasiyalarda digər münasibətlərin yaradılmasında iştirak edirlər. Məhz bu, situasion idarəetmənin təməlini təşkil edir. Bundan əlavə, baza münasibətlərinin sonlu çoxluq təşkil etməsi ümid etməyə imkan verir ki, biliklər bazasında istənilən predmet oblastını təqdim etmək olar və hətta mətnin bilavasitə özünə əsasən semantik şəbəkəni avtomatik qaydada qurmaq olar. Semantik şəbəkələrin xüsusi halı ssenarilər və ya bircins semantik şəbəkələrdir. Bu şəbəkələrdə müxtəlif semantikalı obyektlər ciddi və ya qeyri-ciddi dərəcəli yeganə münasibətlə əlaqələndirilir. Məsələn, əgər obyektlər arasında yalnız ciddi dərəcəli izləmə münasibəti varsa, onda “fransız təqdimatı” adlanan məşhur şəbəkə qrafikindəki işlər kompleksi alınır. Aydındır ki, ssenari plan tərtibi üçün ən münasib vasitədir. Ümumi növ semantik şəbəkə timsalında verilənlər bazası ilə biliklər bazası (BB) arasındakı fərqi təyin etmək mümkündür. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------138------------------------------------ Predmet oblastı öz komponentlərinin mümkün vəziyyətlərinin çoxluğudur. Ümumi anlayışlar (obyektlər) və onların arasındakı münasibətlər vasitəsilə təqdim edilən bu çoxluq intensional semantik şəbəkə şəklində olan biliklər bazası yaradır. Digər tərəfdən, situasiyadan asılı olaraq predmet oblastının komponentləri konkret qiymətlər, xassələr, xarakteristikalar nümayiş etdirə biləndir. Bütün bu konkret verilənlər predmet oblastının ekstensional semantik şəbəkəsində və ya şəbəkə strukturlu verilənlər bazasında əks etdirilir. Şəkil 2. Biliklərin təqdim edilməsi sistemi FREYM MODELLƏRİ (DİLLƏRİ) Semantik şəbəkələr, obyektlər və anlayışlar arasındakı münasibətləri əks etdirən vasitələrin zənginliyi . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------139------------------------------------ ilə bağlı olaraq, geniş imkanlara malik olsalar da, bəzi nöqsanlardan da azad deyildirlər. Həddən artıq sərbəst struktur və müxtəlif təpə və əlaqə tipləri informasiya emalı prosedurlarını tamamilə cürbəcür edir ki, bu da EHM-in proqram təminatını olduqca mürəkkəbləşdirir. Bu səbəbdən semantik şəbkələrin xüsusi tipləi: sintaqmatik zəncirlər, ssenarilər, freymlər və s. meydana çıxmışdır. Freymli təqdimatın mərkəzi anlayışı “freym”dir və bu “çərçivə” anlamına gəlir. Bu, onunla bağlıdır ki, istənilən predmet, obyekt haqqında təqdimat, situasiya barədə stereotip insan təsəvvüründə həmişə müəyyən xassə və xarakteristikalarla çərçivələnir ki, bunların da hər biri müəyyən freym slotunda (Slot – yuva (yaddaş yuvası)) yerləşir. Formal olaraq freym dedikdə, adətən aşağıdakı struktur nəzərdə tutulur: ] , , ..., , , , , [ 2 2 1 1 > < > < > < k k g v g v g v f Burada: f — freymin adı; , g i >cütü — i-ci slot, burada v i — slotun adı və g i — slotun qiymətidir. Freymləri bəzən 2 qrupa bölürlər: təsviredici freymlər və roloynayan freymlər. Məsələn, təsviredici freymlərə: [< meyvələr>, <şanı üzümü, 20 ton>, freymlərə isə: [< daşımalı>, <50 ton>, misal göstərilə bilər. Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|