Dərs vəsaitindən

Ofis xətaları. Müntəzəm xətalar təkcə məlumatlann yığılması zamam baş qaldırmır. Bu xətalara məlumatların redaktə olunması, kodlaşdırılması, təhlili, həmçinin, cədvəllərin tərtib olunması zamam da rast gəlinməsi mümkündür. Onların aradan qaldırılmaısı üçün məlumatlann işlənməsi prosesində zəruri nəzarətə ehtiyac yaranır.

Göründüyü kimi, tədqiqat prosesində müxtəlif tip xətalar buraxıla bilir. Bu xətalar tədqiqatın keyfiyyətini aşağı salmaqla yanaşı, nəticələrin etibarlılığım və gerçəkliyini azaldır. Ona görə də, həmin xətalann aradan götürülməsi və ya minimumlaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Xətalann aradan qaldıniması zamam yadda saxlanılmalıdır ki, bütövlükdə tədqiqatın keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün ayınca bir xəta tipi deyil, xətalann cəminin azadılması və ya minimumlaşdıniması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bəzən səhv olaraq, tədqiqatçılar, müntəzəm xətalarm aradan qaldıniması ilə müqayisədə seçmə ilə şərtlənən xətalann aradan qaldınimasına daha çox fikir verirlər. Onlar, bu zaman, seçmə məcmuya ayırılan elementlərin həcminin maksimumlaşdınimasına və beləliklə də, nəticələrin gerçəklik səviyyəsinin yüksəldilməsinə çalışırlar. Lakin onlar unudurlar ki, bu yolla yeılnız seçmə ilə şərtlənən xətalann azIdılmasına nail ola bilirlər. Seçmənin həcminin böyüdülməsi isə müntəzəm xətaların daha da çoxalmasma gətirib çıxanr. Çünki seçmənin həcminin maksimumlaşdıniması sorğuya cəlb ediləcək respondentlərin sayımn çoxalmasına və bununla əlaqədar olaraq kadr- lann seçilməsini, onların öyrədilməsini və bütövlükdə xətalann buraxıl- masınm qarşısını almaqdan ötrü nəzarət prosesinin təşkilini çətinləşdirir. Bununla yanaşı, onu da qeyd edək ki, müntəzəm xətalar seçmə ilə şərtlənən xətalarla müqayisədə daha “təhlükəli” xətalar hesab edilir. Seçmə ilə şərtlənən xətaları qiymətləndirmək mümkün olduğu halada, müntəzəm xətalann qiymətləndirilməsi mümkün deyil. Həm də sonuncuların tədqiqatlann apaniması prosesində yeni-yeni mənbələrinin aşkarlanması mümkün olur. Seçmə ilə şərtlənən xətanın minimumlaşdıniması nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etsə də, müntəzəm xətalann qarşısının alınması daha mühümdür. Çünki bu xətalar tədqiqatlann apaniması prosesində doğurduğu xoşa- gəlməzliklər daha çoxdur. Ona görə də təcrübəli tədqiqatçılar hər iki tip xətanın minimumlaşdırılmasına çalışmalıdırlar.

Cavab verpnhrin xüsusi çəkisinin hesablanması. Məlumatların toplanması

başa çatdıqdan sonra tədqiqatçı konkret tədqiqat layihəsi üçün cavab verənlərin xüsusi çəkisini (payını) hesablamalıdır. Tədqiqat prosesində cavab verənlərin xüsusi çəkisi həmin tədqiqatın apaniması üçün məqbul hesab edilən respondentlərlə başa çatmış müsahibələrin sayının seçmə məcmunun elementlərinin sayına nisbətinə bərabərdir. Bu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır:

Cavab verənlərin xüsusi çəkisi = respondentlərlə başa çatmış müsahibələrin sayı /seçmə məcmuda təmasların yaradılması baxımından məqbul hesab edilən respondentlərin miqdarı.

Cavab verənlərin xüsusi çəkisi göstəricinin hesablanmasının çox böyük əhəmiyyəti var. Belə ki, sözügedən göstərici vasitəsilə cavabların alınmaması xətasının tədqiqatın nəticələrinə təsirinin ehtimalım qiymətləndirmək mümkündür. Başqa bir tərəfdən isə, bu göstərici məlumatların

yığılmasının keyfiyyət indikatoru hesab edilir. Məsələn, tədqiqat prosesində cavab verənlərin xüsusi çəkisinin aşağı olması istifadə edilmiş anketlərin dizaymmn aşağı səviyyədə olmasının, respondentlərin tədqiqata maraqlarının lazımi səviyyədə olmamasımn, tədqiqatm aparılması baxımından həmin tədqiqatda iştirakı vacib hesab edilən respondentlərin diqqətlərinin cəlb edilməsi sahəsində problemlərin olmasımn göstəricisidir. Bu problemlərin baş qaldırmaması üçün isə kəşfiyyat tədqiqatları apanimalı və anketlər irəlicədən testləşdirilməlidir.

Sorğu faksla, adi və elektron poçtla aparılan zaman cavab verənlərin xüsusi çəkisi aşağıdakı düsturla hesablanır:

CF = istifadəsi mümkün olan qaytarılmış anketlər / (təmas yaradılmağa cəhd edilmiş respondentlərin sayı - “pis ” ünvanların və yaxud faks nömrələrinin sayı).

Burada, CV - cavab verənlərin xüsusi çəkisidir.

Tədqiqat layihəsi üzrə cavab verənlərin xüsusi çəkisini hesablamaqdan ötrü tədqiqatçı bəzi informasiyalara malik olmalı və yaxud həmin informasiyaları izləməlidir. Baxılan halda tədqiqatçı cavab verənlərin xüsusi çəkisini hesablamaqdan ötrü təmas y2iradılmağa cəhd edilmiş respondentlərin, “pis” ünvanların, yaxud faks nömrələrinin və istifadəsi mümkün olan qaytarılmış anketlərin sayı haqqında məlumatlara malik olmalıdır.

Elektron poçtla sorğu aparılan zaman cavab verənlərin xüsusi çəkisinin hesablanmasına dair aşağıdakı nümunəyə baxaq. Fərz edək ki, internet - mağaza özünün alıcıları arasında sorğu aparmaq qərarma gəlmişdir. Təsadüfi seçmə yolu ilə müəyyənləşdirilmiş 1000 respondentə elektron poçtla anketlər göndərilmişdir. Sorğu zamanı 216 respondentdən cavab alınmış, 64 ünvan isə “işləməmişdir”. Baxılan hala uyğun cavab verənlərin payı aşağıdakı kimi hesablanacaqdır:

216

1000-64

Telefonla sorğuların aparılması zamanı cavab verənlərin xüsusi çəkisinin hesablanması bir qədər mürəkkəbləşir. Əgər telefonla sorğu zamanı respondentlərin əlavə seçimi yoxdursa (daha doğrusu, bütün cavab verənlər seçmə məcmuya daxil olma meyarlanna uyğundursa), onda respondentlərlə təmasın yaradılmasına bütün cəhdləri aşağıdakı üç qrupa bölmək olar: bitmiş müsahibələr, müsahibədən imtinalar və evdə olmama hallan. Bu sorğu metoduna uyğun olaraq, cavab verənlərin xüsusi çəkisi aşağıdakı kimi hesablanacaqdır:

CV = başa çatmış müsahibələrin sayı / (başa çatmış müsahibələrin sayı +

müsahibədən imtina edənlərin sayı + evdə olmama hallarının sayı).

Telefonla sorğular zamanı cavab verənlərin xüsusi çəkisinin hesab- lanmasma dair aşağıdakı nümunəyə baxaq. Fərz edək ki, tədqiqatçı işləyib hazırladığı layihəyə uyğun olaraq məlumatların yığılması metodu kimi te

lefonla sorğunu seçmişdir. Tutaq ki, respondentlər rolunda sağlamlıq klubunun üzvləri çıxış edirlər. Tədqiqatçı seçmənin əsası kimi sağlamlıq klubunun üzvlərinin siyahısından istifadə edərək, təsadüfi şəkildə 200 nəfərdən ibarət respondent müəyyənləşdirmişdir. Məlumatların yığılması prosesində 116 respondentlə müsahibə müvəffəqiyyətlə başa çatdırılmış, 28 nəfər müsahibədən imtina etmiş, 50 nəfərə ən azı üç dəfə cəhd göstərilməklə zəng edilmiş, lakin onlarla əlaqə yaratmaq mümkün olmamışdır. 6 telefon nömrəsi isə işlək vəziyyətdə olmamışdır. Bu hala uyğun cavab verənlərin xüsusi çəkisi aşağıdakı kimi hesablanacaqdır:

CV = = 59.8%.

116 + 28 + 50

Qeyd edək ki, baxılan hala uyğun seçmənin əsası kifayət qədər keyfiyyətli hesab oluna bilər. Belə ki, müəyyənləşdirilən respondentlərin yalnız 6-nın telefonu və yaxud 6/ 200 = 3% -i işlək vəziyyətdə olmamışdır.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, sorğu prosesində cavab verənlərin xüsusi çəkisi nə qədər aşağıdırsa, müntəzəm xətalann tədqiqatın nəticələrinə təsir etmək ehtimalı da bir o qədər yüksəkdir. Bununla əlaqədar olaraq uzun illərdir ki, tədqiqatçılar sorğuda iştirak edənlərdən cavab verənlərin xüsusi çəkisinin artıniması üçün üsullar işləyib hazırlayır və onları sınaqdan keçirirlər. Bu üsullar daha çox poçtla apanlan sorğulara tətbiq olunmuşdur, çünki məlumatların yığılmasının bu metodu başqa metodlarla müqayisədə cavab verənlərin xüsusi çəkisinin həmişə aşağı olması ilə seçilmişdir.

Bu üsullara aydınlıq gətirməmişdən öncə qeyd etmək lazımdır ki, əksər hallarda tədqiqatçı tərəfindən nəzarət olunmayan, lakin sorğu prosesində cavab verənlərin xüsusi çəkisinə güclü təsir göstərən yeganə amil vardır. Bu amil tədqiqat mövzusudur. Bəzi mövzular istənilən halda (məlumatların yığılmasının hansı metodunun tətbiq olunmasmdan asılı olmayaraq) respondent üçün çox maraqlı olur. Lakin o da məlumdur ki, tədqiqat mövzusunu dəyişmək mümkün deyil. Ona görə də mövzunun respondentlərdə maraq oyatması üçün onun təqdim olunmasının əlverişli üsulları müəyyənləşdirilməli və mövzu müəyyən mənada “çərçivəyə” salınmalıdır.

9.3. Xətaların azaldılması üsulları

Sorğu prosesində cavab verənlərin xüsusi çəkisinin yüksəldilməsi üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilə bilər:

• 
  respondentlərlə davamlı əməkdaşlığın yaradılmasına nail olunması; aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu və ya dİgər şəxsin başqa şəxsin xahişinə müsbət cavab vermə ehtimalı onun əvvəllər həmin şəxsin kiçik xahişlərinə müsbət cavab verməsindən asılı olaraq daha da artır; bunun səbəbi sosial psixologiya ilə bağlıdır; belə ki, əvvəllər bir şəxsin kiçik
  

xahişlərinin yerinə yetirilməsinə müsbət cavab venniş başqa bir şəxs sonradan onun böyük xahişlərinin yerinə yetirilməsinə də müsbət cavab verir; çox zaman bu metodu “qapısına ayaq açma” üsulu da adlandırırlar;

•