Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
yov, Ə.Axundov, M.Hacınski (sədr müavini), İ.Heydərov. Ə.Cəferov. Q.Qarabəyov, H.Mahmudbəyov, M.Əfəndiyev və b. idarə heyətində işləmişdilər. H.Z.Tağıyev cəmiyyətin daimi sədri olmuşdur. 1914-cü ildə «Nəşr-Maarif» cəmiyyətinin Bakı qəzasının ayrı-ayn kəndlərində açdığı 13 məktəbdə 940 şagird oxuyurdu. 1917-ci ildə bu cəmiyyətin məktəblərinin sayı 26-ya çatnuşdı. 1906-cı ildə Ə.Ağayev, Ə.Axundov, B.Axundov, M.Hacınski. H.Həsənov, M.Səlimbəyov və b-nın təşəbbüsü ilə «Nicat» maarif cəmiyyəti yaradıldı. Cəmiyyətin büdcəsinin 40%-i müsəlman şagirdləri və tələbələrinin ehtiyaclanna xərclənirdi. Cəmiyyət kitabxanalar, qiraət- xanalar açılmasına, nəşriyyat işlərinə, Azərbaycan şair və yazıçılan yaradıcılığının təbliğinə xüsusi fikir verirdi. «Nicat» cəmiyyətinə müxtəlif illərdə M.Səlimbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, M.Muxtarov, İ.Aşurbə- yov, Ə.Topçubaşov və digər şəxslər başçılıq etmişdilər. 1908-ci ildə «Səadət» xeyriyyə cəmiyyətinin açdığı ibtidai və orta məktəbdə 132 uşaq təhsil alırdı. Xeyriyyə cəmiyyətlərinin məktəblərində Azərbaycanın görkəmli ziyalılan dərs deyirdilər. 1916-
cı ildə Bakı ticarət məktəbində 472, dənizçilik məktəbində 182, texniki məktəbdə 545, Zaqatala sənət məktəbində 33 şagird oxuyurdu. Bütün bu məktəblərlə yanaşı, yaşlılar üçün axşam kurslan təşkil edilmişdi. Azərbaycan məktəbləri üçün müəllimləri, uzun müddət Qori Müəllimlər Seminariyasının müvafiq şöbəsi hazırlayırdı. 1914-cü ilədək şöbəni 242 nəfərdən çox müəllim qurtarmışdı. Bu da Qafqazın pedaqoji müəssisələrini bitirmiş bütün azərbaycanlılann 14%-ni təşkil edirdi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan və Rus-Azərbaycan məktəblərində 1700-dən çox müəllim tədrislə məşğul idi. Lakin bu, tələbatı ödəmirdi. Azərbaycanın şəhərlərinin birində belə bir təhsil ocağının açılmasına böyük ehtiyac vardı. F.Köçərli bu haqda yazırdı: «Seminariyanın tatar (Azərbaycan - red.) şöbəsi otuz ildir ki, müsəlman mərkBzindən kənar bir şəhərdə qalıbdır, onu müsəlman şəhərlərinin birinə gətirmək lazımdın>. Müəllimlər seminariyasını açmaq üçün uzun illər yazışma davam etmişdir. Gəncədə belə bir seminariya açmaqdan ötrü 8 il danışıqlar getmişdir. Nəhayət, 1914-cü ildə qədim'Gəncədə müəllimlər seminariyası açıldı. İki il sonra, yəni 1916-cı ildə isə belə bir seminariya Bakıda fəaliyyətə başladı. Bəhs edilən dövrdə dini təhsil müəssisələrinin də sayı çoxalmışdı. 1914-cü ilin sonunda yalnız Gəncə qubemiyasındakı 153 məktəbdə
5200 nəfər, mədrəsələrdə isə 110 uşaq oxuyurdu. Bakı quberniyasında 633 dini məktəbdə 7221 şagird təhsil alırdı. Dini təhsil verən 37 və xüsusi məktəblərdə 3207 şagird vardı. Göründüyü kimi, 1917-ci ilədək həm dini və həm də dünyəvi təhsil müəssisələrində 100 min nəfərdən çox şagird təhsil alırdı. Əsrin əvvəllərində mədəniyyətin zəif inkişaf etmiş sahəsindən biri mədəni-maarif müəssisələri idi. Şəhər məktəblərinin nəzdində kiçik kitabxanalar vardı. Onlann kitab fondu çox az idi. Kitabxana-qiraətxa- naların çoxalması adamlann öz-özünə təhsil almaları imkanını nisbətən genişləndirirdi. Kitabxanalar qəza mərkəzlərində - Şuşada, Şamaxıda və başqa yerlərdə də açılmışdı. Kitabxanalar əsrin əvvəllərində bir sıra xarici ölkələrin nəşriyyatları ilə əlaqə saxlayaraq 30-dan artıq dildə qəzet, jurnal və kitab alırdılar. Milli-azadlıq hərəkatının təsiri altında kütləvi kitabxanalann sayı xeyli artmışdı. Belə kitabxanalann əksəriyyəti xeyriyyə cəmiyyətləri tərəfindən yaradılır və maliyyələşdirilirdi. Dünya müharibəsi ərəfəsində 18 min nüsxə kitab fondu olan 25 kütləvi kitabxana vardı. Onlann əksəriyyəti qəzalardakı şəhərlərdə idi. Bab ticarət məbəbinin nəzdindəki sənaye. Xalq məbəblərinin Bakı-Dağıstan müdiriyyəti nəzdindəki pedaqoji və Rus texnib cəmiyyəti Bab şöbəsi nəzdində olan texnib muzeyləri nəzərə almasaq, Azərbaycanda muzey işi inkişaf etməmişdi. Bu muzeylərə əslində muzey demək olmazdı, çünb onlar bçik eksponatlar kolleksiyasından başqa bir şey deyildi. Səhiyyə xidmətinin vəziyyəti qeyri-qənaətbəxş idi. Kapitalizmin inbşaf etdiyi Bab şəhərində 38 xəstəxana tiblmişdi. Bakı quberniyası üzrə olan 105 həbmdən 40-ı şəhərdə işləyirdi. Bundan əlavə, burada 50 feldşer və 103-dən artıq tibb işçisi çalışırdı. Şəhərdə 30 aptek vardı. Digər şəhərlərdə və qəzalarda 60-a yaxın müxtəlif səviyyəli müalicə- xana və xəstə qəbulu məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi. Əhalinin hər 50 min nəfərinə orta hesabla bir həbm düşürdü. 1917-
ci ilədək ölkəmizdə fəaliyyət göstərən hər bir həbmin iş stajı 17-30 ilə bərabər idi. Peterburq tibb-cərrahiyyə akademiyasım hələ 1877-ci ildə bitirmiş Əbdülkərim bəy Mehmandarov 1883-cü ildən başlayaraq Gəncə quberniyasında işləyirdi. Peşəkar həkimlərin yaşlı nəslinə X.Rəfıbəyov, M.Vəkilov, H.Ağayev, Ə.Axundov, B.
isə M.Qaibov, Ə.Cavadov, B.Sultanov, B.Əliverdibəyov, M.Şərifov, 144 B.Qaibov, l.Cəfərov, M.Sultanov, X.Sultanov, M.Rəfiyev, K.Sulta- nov, A.Şahtaxtinski və b. aid etmək olar. Bəhs edilən dövrdə ilk azərbaycanlı qadınlardan S.Rəhimova və S.Axundova həkimliyə başlamışdılar. Lakin Azərbaycanda həkimlərə hər yerdə ehtiyac vardı. Onlar sayca çox az idilər. Tibbi xidmətin zəif inkişaf etməsi üzündən əhali arasında kütləvi yoluxucu xəstəliklər böyük tələfata səbəb olurdu. § 2. Elmin inkişafı İqtisadi inkişafın tələblərinə uyğun olaraq bəzi sahələrdə də irəliləyiş gözə çarpırdı. Azərbaycanda işləyən rus alimlərindən V.D.Qolub- yatnikov və İ.M.Qubkinin elmi axtarışlarında neft yataqlannın geoloji cəhətdən öyrənilməsi mühüm yer tuturdu. Onlar Abşeronun neft yataq- lannda neftin yatım şəraiti və neft yatağı olan rayonlann geoloji quruluşu haqqında elmi cəhətdən əsaslandınimış məlumatlar vermişdilər. Təcrübəli mühəndislər Xəzər dənizindəki neft sərvətinin istismar olunmasının mümkünlüyü haqqında təkliflər irəli sürmüşdülər. Keçən əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində neft sənayesində mühəndislərin böyük bir dəstəsi çalışırdı. Onlardan F.Vəzirov, F. və B.Rüstəmbəyov qardaşlan, H.Tahşxanov, A.Rzayev, T.Mehmandarov, İ.Səfərəliyev, B.Cavanşir, B.Mustafabəyov və b. göstərmək olar. Müxtəlif turşular və qələvilərlə neftin emalı texnologiyası haqqında L.Q.Qurviçin və görkəmli kimyaçı alim N.D.Zelinskinin böyük xidmətləri olmuşdu. Sevindirici haldır ki, Bakıdakı müxtəlif elmi laboratoriyalarda 30-dan çox azərbaycanlı alim-mühəndis çalışırdı. Onlardan M.Xanlarov, A.Mirzəyev, t.Rzayev, F.Rüstəmbəyov və başqalannı göstərmək olar. Biologiya və kənd təsərrüfatı elmi sahəsində tədqiqat işlərinin nəticəsi daha maraqlı idi. Rus alimlərinin «Qafqazda bitki sahələri», «Qafqazın bitkiləri», «Qafqazın botaniki-coğrafı əyalətlərə bölünməsi prinsipləri»nə həsr edilmiş əsərlərində Azərbaycan florasının maraqlı məsələləri işıqlandınlırdı. Əsrin əvvəllərində Qazax-Ağstafa bölgəsində əkinçiliyə dair təcrübə təsərrüfatlarının əsası qoyulmuşdu. H.Zərdabi dənli bitkilərin seleksiyası sahəsində təcrübələrini davam etdirir və əkinçilərə faydalı məsləhətlər verirdi. Kənd təsərrüfatı sahəsində çahşan görkəmli mütəxəssislərdən N.Və- zirov, C.Əliyev, B.Vəkilov, H.Hüseynbəyov və b-nm xidmətləri böyük idi.
145 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|