Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
mənafeyinə zidd olmasına istinad edərək noyabnn 29-da İran dövlətinə Amerika maliyyə müşavirlərinin ölkədən çıxanlması və başqa tələbləri əhatə edən ultimatum notası verdi. Məclis böyük əksəriyyətlə ultimatumu rədd etdi. Bundan sonra çar qoşunlan Rəştdən Qəzvinə doğru hərəkətə başladılar. Tehranda və digər böyük şəhərlərdə, o cümlədən Azərbaycan şəhərlərində ultimatuma qarşı etiraz mitinqi və nümayişləri başlandı. Bunlara baxmayaraq, dekabnn 25-də hökumətin silahlı dəstələri məclis binasını mühasirəjə alaraq bütün nümayəndələri oradan qovub çıxartdılar. Baş nazir Samsamüssəltənə çar hökumətinin ultimatumunu qəbul etdi, ölkənin hər yerində xarici qoşunlar ultimatuma və müdaxiləyə qarşı çıxmış inqilabçılara divan tutdular. 1911-
döyüşlər dekabnn 28-dək davam etdi. Dekabnn 26-da Təbrizə külli miqdarda çar qoşunu gətirildi. Əyalət əncüməni və hərəkat başçılan qüvvələrin qeyri-bərabər olduğunu nəzərə alaraq döyüşü dayandırdılar. Şəhər çar qoşunlan tərəfindən tutuldu. Dekabnn 28-də silahlı mücahid və fədai başçılarmdan təxminən 300 nəfəri Türkiyəyə getməyə məcbur oldu. 1912-
ci ilin ilk aylannda çarizmin və ölkənin cənubunda İngiltərənin silahlı qüvvələrinin müdaxiləsi nəticəsində İranın inqilab mərkəzləri dağıdıldı, inqilab başçılanna divan tutuldu, inqilabın nailiyyətləri ləğv edildi. Çar zabitləri tərəfindən Təbrizdə hərbi məhkəmə təşkil edildi. 1906-cı ildə inqilabi hərəkata başçılıq edən Təbriz sosial-demokrat təşkilatının görkəmli rəhbərlərindən Hacı Əli Davafiıruş, iri ruhanilərdən Siqqətulislam, həmçinin Səttarxanm qardaşı və qardaşı oğlanlan, sosial-demokrat təşkilatının rəhbəri Əli Müsyönün kiçik oğlanlan, onlarla görkəmli ictimai xadim, Qafqaz mücahidlərindən bir çoxu həmin məhkəmələr tərəfindən ölümə məhkum edilərək edam olundular. Daxili əks-inqilab və təcavüzkar qüvvələr Azərbaycanm digər şəhərlərində də inqilab başçılanna divan tutdular. Ərdəbil, Xoy, Salmas və Urmiya şəhərlərində mqilab mərkəzləri və vilayət əncümənləri dağıdıldı. Təbrizdə və bütün Cənubi Azərbaycanda terror və irtica hökm sürməyə başladı. İnqilabın bir çox nailiyyətləri məhv edildi. Azərbaycan əhalisi uzun müddət Şüscüddövlənin zülmünə məruz qaldı. Beləliklə, 1905-1911-ci illər İran buqua inqilabında, onun ən gərgin anlannda mühüm, həlledici rol oynamış və irtica qüvvələrinin onun qarşısında aciz qaldığı Azərbaycandakı hərəkat yalnız xarici müdaxiləçilərin ordusu tərəfindən yatınla bildi.
IV F Ə S İ L AZƏRBAYCAN BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ § 1. Müharibənin başlanması. Azərbaycanın vəziyyəti Dünyanı yenidən bölmək uğrunda iki hərbi bloka daxil olan üçlər ittifaqı və Antanta dövlətlərinin sürətlə silahlanmalan dohşətli Birinci Dünya müharibəsinə gətirib çıxartdı. 1914-cü ilin iyununda Avstriya vəliəhdinin serb millətçisi tərəfindən öldürülməsi çoxdan hazırlanmaqda olan Dünya müharibəsinin başlanması üçün bir bəhanə oldu. Müharibəyə dünyanın 40-a qədər ölkəsi cəlb edilmişdi. Yetmiş üç milyon nəfərdən çox adam cəbhəyə səfərbər olunmuşdu. Müharibədə o dövrün bütün silah növlərindən istifadə edilirdi. Bəşər tarixində baş vermiş müharibələr içərisində ən dəhşətlisi olan bu müharibədə 35 milyona qədər adam öldürülmüş və yaralanmışdı. Birinci Dünya müharibəsi hər iki blok üçün işğalçılıq müharibəsi idi. Hərbi bloklara daxil olan dövlətlərdən hər birinin işğalçılıq planı vardı. Bu hərbi planlarda son dərəcə əlverişli coğrafi mövqedə yerləşmiş Azərbaycan və onun nefti mühüm yer tuturdu. Müharibə ərəfəsində Azərbaycan neft sənayesində hakim mövqe tutmaq uğrunda əcnəbi inhisarlann mübarizəsi kəskinləşmişdi. Bu mübarizədə alman və ingilis inhisarlan daha çox rəqabət apanrdılar. Yaxın Şərqdəki zəngin neft yataqlan ilə kifayətlənməyən alman inhisarlan Bakı neftinə xüsusi maraq göstərirdilər. Almaniya öz məqsədinə nail olmaq üçün yaxın müttəfiqi Türkiyədən də istifadə etmək istəyirdi. Türkiyənin müharibəyə hazırlanmasında alman generallan və hərbi mütəxəssisləri yaxından iştirak edirdilər. Alman hakim dairələri Türkiyənin başqa dövlətlərin təsir dairəsinə düşməsinə yol vermək niyyətində deyildilər. İstanbuldakı alman səfiri bu fikri təsdiq edərək bildirmişdi ki, «həm indi, həm də gələcəkdə almanlar heç bir kənar 101 əlin Anadolu üzərinə qoyulmasına icazə verməyəcəkdir». Alman hökuməti Türkiyənin iştirakı ilə Qafqazı və ön Asiyanı nüfuz dairəsində saxlamaq, Hindistana, həmçinin Əfqanıstana yol açmaqla Rusiyanın və İngiltərənin bu regionlardakı mövqelərinə zərbə vurmaq istəyirdi. Əsrlərdən bəri boğazlan ələ keçirməyə can atan, Türkiyəni bir dövlət kimi məhv edib ərazisini bölüşdürməyə çalışan və türk dünyasına düşmən kəsilmiş çar Rusiyasına qarşı mübarizədə Türkiyənin Almaniya ilə yaxınlaşması təbii idi. Türkiyənin hərbi planında Qafqazda və Rusiyada yaşayan müsəl- manlann çarizmin müstəmləkə əsarətindən xilas olunmasında bilavasitə iştirak etmək nəzərdə tutulurdu. Dünya müharibəsinin Qərb və Cənub-qərb cəbhələri ilə yanaşı, ikincidərəcəli hesab olunan Qafqaz cəbhəsində qanlı döyüşlər gedirdi. Qara dənizdəki rus limanlannin, xüsusən Sevastopolun top atəşinə tutulmasından bir neçə gün sonra, yəni oktyabrm 20-də Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Qafqazda quruda və dənizdə hərbi əməliyyatlar başlandı. Türk qo- şunlan Qars-Batumi istiqamətində Cənubi Qafqaza hücumla bərabər. Cənubi Azərbaycan ərazisinə girdilər. Türkiyənin almanlann köməyi ilə tərtib olunmuş hərbi planlarında yol verilmiş kobud səhvlər müharibə gedişində özünü göstərdi. Türkiyənin hərbi naziri Ənvər Paşa və onun qərargahı Qafqaz cəb- həsindəta' döyüşlərə böyük ümid bəsləyirdi. Hərbi əməliyyat üçün buraya 90 min canlı qüvvəni birləşdirən 3-cü türk ordusu göndərilmişdi. Qələbəyə böyük inam bəsləyən Ənvər Paşa Qafqaz cəbhəsindəki əməliyyatlara şəxsən özü komandanlıq edirdi. Plana əsasən, rus ordusuna əsas zərbə Sanqamış ətrafında endirilməli idi. Hərbi əməliyyat 1914-cü il dekabnn 9-da başlandı və 1915-ci il yanvarın 18-nə kimi davam etdi. Güclü şaxta və çovğun şəraitində gedən döyüşlərdə türk ordusu böyük itkilər verdi və məğlub oldu. Qafqaz cəbhəsində ruslar 170 min əsgər və 350-dən çox top cəmləşdirmişdilər. Canlı qüvvə və texnika üstünlüyü Sanqamışda ruslara qələbə qazandırdı. Bu qələbədən az sonra Təbrizi tutan rus qoşunları yanvann axırlanndan başlayaraq türk hərbi hissələrini Cənubi Azərbaycandan sıxışdınb çıxartdılar. 1916-cı ilin yaz-yay aylannda rus qoşunları Ərzurum, Ərzincan, Trapezund və b. yerləri işğal etdilər. Müharibənin sonuna qədər Qafqaz cəbhəsində elə ciddi dəyişiklik baş vermədi. 102 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|