samitlərin də arxa və ön sıra növləri vardır.
Məs:
toqqa, bağırtı, qarğıdalı, əkinçi, ikilik, təklik
və s.
Səs
əvəzlənməsi
(dissimilyasiya).
Fonetik
hadisələrdən biri do səs əvəzlənməsi – dissimilyasiyadır.
Səs əvəzlənməsi uyuĢmanın tam əksidir. Əgər uyuĢma
prosesində müxtəlif səslər bir-birinə təsir edərək onu öz
məxrəcinə salırdısa, burada eyni səslər tələffüzdə ağırlıq
törətdiyi üçün biri digərini öz məxrəcindən uzaqlaĢdırır.
Dissimilyasiya – səs əvəzlənməsi çox vaxt dildə
sabitloĢir. Məs: rus dilindəki
лыцар - рыцар, личард –
ричард, вельблюд
–
верблюд, феврар – февраль
Ģəklində sabitləĢmiĢdir. Ġndi
heç kos
тарелка əvəzinə
талелька
demir, halbuki Avropa dillərinin əksərində
olan bu sözün tərkibində «talel» səs birləĢməsi vardır.
Məs.:
alman dilində bu söz
teller
Ģəklində indi də
iĢlənməkdədir.
Azərbaycan dilində də vaxtilə
issi, tüssii
kimi
sözlərdə səs əvəzlənməsi gedərək, eynicinsli
samitlərin
birincisi ikincini öz məxrəcindən uzaqlaĢdıraraq,
isti,
üstü, saralmaq, qaralmaq
və s. Ģəklinə salmıĢdır.
Müasir Azərbaycan dilində səs əvəzlənməsinə,
dis-simil- yasiya tok-tək olsa da rast golmək olur,
məsələn, ,
qərar
–
qora! və
s.
Səs əvəzlənməsi dissimilyasiyaya yaxın olan
hadisələrdən biri də metateza (səslərin yerdəyiĢməsi),
yerini dəyiĢmiĢ səslər isə metatetik səs adlanır. Məs-:
vağzal
–
vazğal, İbrahim
–
İrba- /ıım, Kəlbəcər –
Kəbləcər
və s.
Səs
düĢümü
(eliziya). Tələffüz prosesində səslərin
qarĢılıqlı təsiri ilə səs düĢümü (eliziya) hadisəsi do baĢ
verir. Bu hadisə həm sözlərin bir-birinə birləĢməsi, həm
də sözə Ģəkilçi artırılması zamanı baĢ verir. Eliziya
zamanı sait səslər düĢür. Məs.:
oğul
–
oğlum, ağız –
ağzın
və s.
Səs düĢümü bəzən dildə elə sabitləĢir ki, onu
yazıda da göstərmək lazım gəlir. Məs:
Dostları ilə paylaş: