Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

Saitlər ahəngi. 
Ahəng qanunun tələbinə görə 
kökdə gələn saitlər (bütün növləri ilə) kökə əlavə edilən 
Ģəkilçilərdə özünə uyar sait tələb edir. Bu, xüsusilə dörd 
cür yazılan Ģəkilçilərdə daha qabarıq Ģəkildə nəzərə 
çarpır. Məs: 
alqış-la-maq
. 
ütü-iə- mək. büzüş-dü-rü-Iür, 
düzəl-di-lir, dilim-lə-mək
və s. 
Saitlərin neçə növü varsa, saitlər ahənginin do bır o 
qədər növü vardır. Yəni qalın, incə, dodaqlanan, 
dodaqlanmayan saitlərin həmin adda da ahəngi vardır. 
Samitlər ahəngi. 
Samitlər ahəngi geri uyuĢma 
(assimilyasiya) Ģəklində meydana çıxır. Yəni söz 
tərkibində hər bir sait özündən əvvəlki saitdən asılı 
olaraq kar və ya cingiltili olur. Belə ki, kar samitlər söz 
daxilində kar samitlərlə yanaĢı gəlir. Məs: 
püstə, 
süstləşmək.
Cingiltili samitlər isə cingiltili samitlərlə 
yanaĢı iĢlənir. Məs: 
azğın, pozğun
və s. 
Saitlərlə samitlərin ahəngi. 
Dildə saitlərlə 
samitlərin həmcinsləĢməsi, Yəni uyuĢması baĢqa fonetik 
hadisələrdən az yayılmıĢdır. Dilin vəziyyətinə və səs 
tellərinin vəziyyətinə görə 
yaranan sait-samit ahəngi qalın və incə saitlərin 
arxa sıra və ön sıra olaraq bölünməsi ilə formalaĢır. 
Məlumdur ki, e səsi istisna olunmaqla bütün saitlərin 
arxa-ön variantı olduğu kimi 
x, g~k, x
səslərinin – 

---

samitlərin də arxa və ön sıra növləri vardır. 
Məs: 
toqqa, bağırtı, qarğıdalı, əkinçi, ikilik, təklik
və s.
 
Səs 
əvəzlənməsi 
(dissimilyasiya). 
Fonetik 
hadisələrdən biri do səs əvəzlənməsi – dissimilyasiyadır. 
Səs əvəzlənməsi uyuĢmanın tam əksidir. Əgər uyuĢma 
prosesində müxtəlif səslər bir-birinə təsir edərək onu öz 
məxrəcinə salırdısa, burada eyni səslər tələffüzdə ağırlıq 
törətdiyi üçün biri digərini öz məxrəcindən uzaqlaĢdırır. 
Dissimilyasiya – səs əvəzlənməsi çox vaxt dildə 
sabitloĢir. Məs: rus dilindəki 
лыцар - рыцар, личард – 
ричард, вельблюд
– 
верблюд, феврар – февраль
Ģəklində sabitləĢmiĢdir. Ġndi heç kos 
тарелка əvəzinə 
талелька
demir, halbuki Avropa dillərinin əksərində 
olan bu sözün tərkibində «talel» səs birləĢməsi vardır. 
Məs.: alman dilində bu söz 
teller 
Ģəklində indi də 
iĢlənməkdədir. 
Azərbaycan dilində də vaxtilə 
issi, tüssii
kimi 
sözlərdə səs əvəzlənməsi gedərək, eynicinsli samitlərin 
birincisi ikincini öz məxrəcindən uzaqlaĢdıraraq, 
isti, 
üstü, saralmaq, qaralmaq
və s. Ģəklinə salmıĢdır. 
Müasir Azərbaycan dilində səs əvəzlənməsinə, 
dis-simil- yasiya tok-tək olsa da rast golmək olur, 
məsələn, , 
qərar
– 
qora! və
s. 
Səs əvəzlənməsi dissimilyasiyaya yaxın olan 
hadisələrdən biri də metateza (səslərin yerdəyiĢməsi), 
yerini dəyiĢmiĢ səslər isə metatetik səs adlanır. Məs-: 
vağzal
– 
vazğal, İbrahim
– 
İrba- /ıım, Kəlbəcər – 
Kəbləcər
və s. 
Səs 
düĢümü 
(eliziya). Tələffüz prosesində səslərin 
qarĢılıqlı təsiri ilə səs düĢümü (eliziya) hadisəsi do baĢ 

---

verir. Bu hadisə həm sözlərin bir-birinə birləĢməsi, həm 
də sözə Ģəkilçi artırılması zamanı baĢ verir. Eliziya 
zamanı sait səslər düĢür. Məs.: 
oğul
– 
oğlum, ağız – 
ağzın
və s. 
Səs düĢümü bəzən dildə elə sabitləĢir ki, onu 
yazıda da göstərmək lazım gəlir. Məs: