Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

alın
– 
alnım, ömür 
– ömrümüz, Əlİabbas
– 
Əlabbas, Əlimərdan
– 
Əlmərdan.
Bəzi hallarda isə səs düĢümü sabitləĢə bilmir. 
Belə hadisələr orfoqrafıyada 
göstərilmir. Məs: 
qovurma
– 
qourma, sovurma
– 
sourma, söyüd – söüd və
s.
 
Diareza – bu da səs düĢümünün bir növüdür. 
Diareza mürəkkəb səs birləĢməsi zamanı baĢ verir. 
Məs.: rus dilində 
честный
– 
чесный, солнце
– 
сонце.
Ġki müxtəlif səsin yanaĢı gəlməsi (mürəkkəb səs 
bnrləĢmosi) nəticəsində Azərbaycan dilində də diareza 
hadisəsi baĢ verir. Məs.: 
dostdur – dosdur.
Aferezis – iki sözün birləĢməsi zamanı ikinci 
sözün birinci səsinin düĢməsinə deyilir. Məs.: 
vasitosi ilə
– 
vasitosi/o, əlim ilə – olim/ə.
Qaplologiya isə tələffüz prosesində bütöv hecanın 
düĢməsinə deyilir. Məs.: 
mineralologiya
– 
mineralogiya, 
tragiko- komediya
– 
tragikomediya, gətirdi – gə tdi.
Səs artımı (proteza). Fonetik hadisələrdən biri də 
protezadır. 
Proteza yaranma yerinə görə müxtəlif olur: 
a) sözün əvvəlində Azərbaycan dilinin fonetik 
xüsusiyyətlərinə görə iki müxtəlif cinsli samit səsin, 
tələffüzü ağırlıq törədir. Ona görə də söz əvvəlinə sait 
səs artırılmaqla həmin səs birləĢmələri heca ilə ayrılır. 
1.
 
St
səs birləĢməsinin əvvəlnnə 
«i»
artırılır; 

---

stansiya
– 
istansiya, stəkan – is təkan.
2.
 
Şk
səs birləĢmələri ilə baĢlanan sözün əvvəlinə 
«i»
artırılır. Məs.: 
şkaf – işkaf.
b) 
R
ilə baĢlanan Azərbaycan sözü yoxdur. Belə 
sözlərin əvvəlinə mütləq 
«i»
artırılır. Məs: 
Rəsul – 
Ġrəsul, 
Rəna
 – 
Ġrəna, Rza
 – 
trza. 
Mövqeli-dəyiĢmə. Adından göründüyü kimi, bu 
fonetik hadisə səsin iĢlənmə mövqeyindən asılıdır. 
Tələffüz prosesində səsin zəifləməsinə reduksiya deyilir. 
Məs: Azərbaycan dilində vurğusuz hecadan əvvəl gələn 
samit səslər zəifləyir. Məs. görüĢ, 
dərman
və s. kimi 
səslər fonoloji davamlığının zəifləməsi ilə seçilir. 

HECA 
Heca haqqında çox deyilmiĢ, çox da yazılmıĢdır. 
Bununla belə, heca haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Biz 
elementar dərsliklərdə hecava «sözün asanlıqla bölünən 
hissəsinə heca deyilir» demiĢdir. Doğrudur, bu tərif bəsit 
do olsa, heca haqqında təsovvür yaradır. Amma sözü 
baĢqa cür də bölmək olar. Bəzən bu tərifə «müntəzəm 
nəfəsvermə zamanı sözün bölünməsinə heca deyilir» 
deyə əlavə edirlər. Göründüyü kimi, müntəzəm 
nəfəsvermə artıq hecanı fizioloji amillərlə də əlaqə- 
ləndirir. hecaların tipləri və növləri haqqında xüsusi 
dilçilikdə çox deyilmiĢdir. Burada əsas heca 
nəzəriyyələri haqqında bir neçə söz demək lazımdır. 
Dilçilikdə heca haqqında çoxlu nəzəriyyələr 
vardır. Bunlardan bir neçəsinə nəzər salaq: 
1.
Ekspirator nəzəriyyəsi.
Bu nəzəriyyə hecanı bir 
nəfosvermə zamanı tələffüz edilən səs birləĢməsi hesab 
edir. Bu nəzəriyyə çoxlu tənqidə məruz qalıb, hətta 

---

bəzən rədd edilmiĢdir. Lakin Amerika alimi Stetsonun 
fəaliyyəti nəticəsində yenidən dirçəlmiĢdir. O, heca 
haqqında bu sadə prinsipi elə inandırıcı Ģəkildə təsdiq 
etmiĢdir ki, dünya dilçiləri ona etiraz etmirlər. Stetson 
heca tərkibində saitin olmasını labüd hesab edir. Hecanın 
samitlə baĢlaması və ya samitlə bitməsi məsələnin ikinci 
tərəfidir. 
2.