Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DANIġIQ SƏSĠ VƏ FONEM
DanıĢıq səsi ilə fonemi eyniləĢdirmək olmaz. Əlbəttə, bunlar bir-birindən ayrı da deyil. Lakin müxtəlif əlamətlərlə danıĢıq səsləri fonemlərdən fərqlənir. DanıĢıq səsləri ilə fonemlər arasında aĢağıdakı fərqlər vardır: 1 Dildə danıĢıq səsi çox, fonem isə sayca ondan qat-qat azdır. DanıĢıq səsi bir səsdən ibarət olduğu halda, fonemlər iki səsdən ibarət ola bilər. 2 Ġki fonem bir danıĢıq səsinə uyğun gələ bilər. Məsələn, rusca cшит(сшитъ), almanca sch - Ģ. FONEMĠN ƏLAMƏTLƏRĠ Fonem haqqında danıĢanlar ona müxtolif mövqelərdən yanaĢmıĢ, onun müxtəlif əlamətlərini ön plana çəkmiĢlər. Məs., N.S.Trubetskoy fonemin əsas əlaməti kimi relevant – dife- rensial-fərqləndirici və irrelevant – inteqral-birləĢdirici cəhətini ön plana çəkirdi. Bu mövqeyi Reformatskidə, sonralar L. R. Zinderdə də görmək olar. Foneınlərin əlamətlərindən danıĢarkən Ə. M. Dəmir- çizadənin də maraqlı konsepsiyasından bəhs etmək lazımdır. Əvvələn, Ə. Dəmirçizado Moskva fonoloji məktəbinin konsepsiyasını qəbul edir. Buna görə də o, fonemləri yalnız morfoloji mövqedən Ģərh edərək aĢağıdakı əlamətlərini göstərir: 1 .Fonem dilin müstəqil bir həlqəsidir. 2. Fonem sözdən aid deyil, ancaq söz daxilində ola bilən mənalı dil vahididir. 3. Fonem dilin məna varada bilən on kicik vahididir. 4. Fonemlər sistemi hər bır dilin məxsusi əlamətlərinə görə müəyyənləĢir. 5. Bir fonem bir səsdən, iki səsdən, hətta üç səsdən ibarət ola bilər (monottonq, diftonq, triftonq). 6. Sözdən, ifadədən və daha bir sıra baĢqa Ģəraitdən asılı olaraq bir fonem, digər bir fonem çalarlığında iĢləndikdə yeni bir fonem formalaĢması və ya fonem variantı formalaĢması mümkündür. 7. Fonemlər silsiləsi qarĢılıqlı cütlükdən ibarətdir. 1 Fonemin söz fərqləndirici və forma fərqləndirici cəhətlərinə L. V. ġerba hələ 1912-ci ildə nəĢr etdirdiyi «Rus saitləri kəmiyyət və keyfiyyət münasibətlərində» adlı əsərində toxunmuĢdur. Fonemi müxtəlif mövqedən qiymətləndirənlərin hamısı, əslində fonem nəzəriyyəsinin banisi – Kazan dilçilik məktəbinin banisi Ġvan Aleksandroviç Boduen de Kurteneyə əsaslanırlar. Ġ.A.Boduen de Kurtenc 1870-ci ildə yazdığı «XIV yüzilliyə qədərki qədim polyak dili haqqında» adlı magistrlik dissertasiyasında fonem nəzəriyyəsinin ilkin müddəalarını irəli sürmüĢdür. Alim burada fonemi etimoloji-morfoloji mövqedən izah edir. 1881-ci ildə yazmıĢ olduğu «Slavyan dillərinin qrammatikasının bəzi Ģöbələri» adlı əsərində əvvəlki fikirlərini daha da dəqiqləĢdirir və ümumiləĢdirərək fonemə aĢağıdakı tərifi verir: «Fonem sözün fonetik hissələrinin müqayisələnməsi nöqteyi- nəzərdən bölünməyəndir» 2 . Fonemi danıĢıq səsindən ilk dofə fərqləndirən Boduen de Kurterie olduğu kimi, fonemin quruluĢu haqqında mülahizələri də ilk dəfə o söyləmiĢdir. O, fonemin danıĢıq səsinin bir hissəsi olduğunu 1 Ə. Dəmirçizadə. «Müasir Azərbaycan dili». B. 1972. səh. 35 – 36. 227 Матусспич M. И. «Современный русский язык» M. 1476 г. стр. 32. Зинлер Л. Р. «Общая фонетика». М 1979 г. стр. -12. Матусевич М. И. «Современный русский язык». М 1976 r. eıp. 40. söyləyərkən, səsin qısa-yumĢaq tələffüzünü nəzərdə tutmuĢdur. Bundan əlavə o, bir fonemin bir-iki səsdən ibarət ola bilməsini do əsaslandırmıĢdır. Yaradıcılığının birinçi mərhələsində Boduen fonemin əsas əlaməti olaraq morfem tərkibindəki funksiyasını götürürdü. O, belə hesab edirdi ki, «fonem morfemin mütəhərrik komponenti olub molum morfoloji kateqoriyanın əlamətidir». Burada alim morfemin antropofonik aspektini nəzərə almırdı. Fonemin antropofonik xüsusiyyətini nəzərə almayıb sırf morfem elementi hesab etmək bəlkə də mümkündür. Lakin onda fonem anlayıĢı tam hesab edilə bilməz. Məhz buna görə də Boduen yaradıcılığının ikinci mərhələsində öz əvvəlki mövqeyini dəyiĢorok sırf psixoloji platformaya keçir. Belə ki, 1884-cü ildə yazmıĢ olduğu «Fonetik altemasiya nəzəriyyəsi təcrübəsi» adlı fundamental əsərində alim əvvəlki mövqeyindən uzaqlaĢdığını göstərir, həmin əsərində o, fonemi belə izah edir: «Fonem, fonetika aləminə mənsub olan vahid təsəvvür olub, təəssüratın təsiri ilə insan ruhunda eyni sosin tələffüzündən alınan – dildəki səslərin psixi ekvivalenti olan təsəvvürlərin dürüstləĢməsindən yaranır» 1 . Alim sonrakı dövrlərdə də fonemə psixoloji mövqedən yanaĢmaqda davam etmiĢdir. 1917-ci ildə yazdığı «Введение в языкознание» adlı əsərində də fonemi insan psixikasında daim mövcud olan səs təsəvvürü adlandırmıĢdır. Bəlli olduğu kimi, Ġ.A. Boduen de Kurtcne təlimi əsasında müasir dilçilikdə iki foanoloji məktəb yaranmıĢdır. Moskva fonoloqları A. A. Re- formatski, P. S. Kuznetsov, V. N. Sidorov əsrimizin I 30-cu illərində Boduenin fonem haqqında etimoloji-morfoloji mövqeyi əsasında bu nəzəriyyəni daha da dərinləĢdirmiĢlər. Onların ardıcılları T. V. Bulıkina, К. V. QorĢkov, jq A . Yeskova, V. V Ġvanov, Ġ. S. Ġlinskaya, К. A. Klimov və baĢqaları əksər fonoloqları da öz arxasınca aparırlar. Sankt-Peterburq fonoloji məktəbinə gəlincə, göstərmək lazımdır ki, bu məktəbin nümayəndələri L. V. ġerba və onun Ģagirdləri L. R. Zinder, M. Ġ. Matuseviç və baĢqaları öz müəllimləri Boduenin ikinçi fikirlərini üstün tuturlar. Yəni onlar fonemə morfo-loji-etimoloji mövqedən deyil, psixoloji mövqedən yanaĢırlar, hələ L. V. ġerba fonemin sözfərqləndirici və forma fərqləndirici cəhətlərinə fikir vermiĢdi. Sankt-Peterburq fonoloqlarının fonemə verdikləri təriflərə nəzər salaq. L. R. Zinder yazır: «Fonem – ən qısa, baĢqa sözlə, zamana görə (və ya xətti olaraq) elə bölünməz vahiddir ki, onda struktur cəhətdən müxtəlif əlamətlər meydana çıxır, onlardan bəziləri baĢqa fonemlərlə ümumi olub, bəziləri onu qcyri-fonerrilərdən fərqləndirir» 2 . Zinderin həmfikri olan M. Ġ. Matuseviç isə fonemə belə bir tarif verir: «Fonem – tarixən əmələ gəlmiĢ xətti Ģəkildə bölünməyən ən kiçik dil vahididir ki, bütün baĢqalarına qarĢı qoyulmuĢdur... O, nitqdə öz fonetik vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif çalarlıqları ilə mövcud olur». Bütün bu dediklərimizə yekun olaraq göstərmək olar ki, fonem dilin elə kiçik, bölünməz vahididir ki, o, dil sistemində mühüm ictimai vəzifə daĢıyır. Onun baĢlıca funksiyası məna fərqləndirməkdir. Məs., sonəd və sənət sözlərini götürək. Hər iki sözün axırında «t» səsi eĢidilir. Amma sözlərin mənası tamam baĢğadır. Qənd, kənd sözlərində isə «d»-nın karlaĢması mənanı dəyiĢə bilmir. Burada eĢidilən «t» səsi müstəqil fonem olmayıb «d» foneminin kar variantıdır. Fonemin baĢlıca əlamətinin məna fərqləndiricilik olduğunu dedik. Dildə məna (leksik və qrammatik) fərqləndirə bilməyən bir qrup danıĢıq səsləri isə fonem çalarlığı adlanır. Fonem çalarlıqları da dildə daĢıdığı vəzifəyə görə iki qrupa bölünür. Məsələn, yuxarıda dediyimiz kimi kənd – kənt, qənd – qənt sözlərindəki «t» səsi «d» fonemininin variantıdır. Çünki «t» ayrılıqda fonem ola bilir. Məs. tar – dar sözlərində həm «t» həm də «d» müstəqil fonemdir. Amma bir qrup fonem çalarlığı heç vaxt dildə müstəqil iĢlənə bilmir. Məsələn, y foneminin kar qarĢılığı olan x, d°, q° və s. çalarlıqlar heç vaxt müstəqil fonem səviyyəsində iĢlənə bilməz, belə çalarlıqlar isə variasiya adlanır. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|