Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| b – m
səs dəyiĢməsini göstərək. BaĢqa türk dillərindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində ö səsi m səsinə keçmiĢdir. Məs.: «Dədə Qorqud» dilində m iĢlənir. Oğlan yenə aydır: «Ana, ağlamağıl, mana bu yaradan ölüm yoxdur, qorxmağı Boz atlı Xızır mana gəldi». (D. Q.) Füzulinin dilində isə diĢlənmiĢdir. Heyrət, ey büt, surətin gördükcə lal eylər bəni, Surəti-halim görən surət xəyal eylər bəni. Səbəb nədir ki, Fuzulidə həm m, həm də b iĢlənir: Kargər düĢməz xədəngi-təneyi-düĢmən mana Kəsrəti-peykanın etmiĢdir dəmirdən tən mana (Fuzııli) və ya Məsti eĢq etdin məni, Məcnunu əmin neylərəm, Ey susamıĢ qanıma, nərgizləri xunxar bir. (Xətai). Misalardan göründüyü kimi, b səsi «mən» sözünün əvvəlində XVI – XVII əsrlərdə müvazi iĢlənmiĢ, sonra m üstünlük təĢkil etmiĢdir. Kimi qoĢmasının tərkibindəki m səsi də vaxtilə bunu əvəz etmiĢdir. Sözün inkiĢaf sxemi belə olmuĢdur: kip – kipi – kibi- – kimi. Yəni müasir Azerbaycan dilindəki kimi qoĢması ayaqqabı qəlibi mənasında iĢlənən kip sözündən törəmiĢdir. Eyni üsulla «muncuq» sözünün «boyun» sözündən törədiyini sübut etmək olur (boyun – moyun, moyuncuq – muncuq). Tarixi fonetikanın köməyi ilə bir sıra maraqlı dil hadisələrini izah etmək olar. Müqayisəli fonetika. Fonetikanın bu növü qohum dillərin fonetik sistemini müqayisə yolu ilə tədqiq edir. Qohum olmayan dillərin səs tərkibini yalnız praktik məqsədlər üçün tutuĢdurmaq olar. Əsl müqayisə isə eyni dil ailəsinə daxil olan dillərin səs tərkibini müqayisə əsasında meydana çıxır. Eyni bir sözün qohum dillərdə müxtəlif cür deyilməsi, əlbəttə, tarixi inkiĢafın sonrakı məhsuludur. Amma bu ayrılıq dillər arasındakı yaxınlığı inkar etmir Məs.: Azərbaycan dilindəki ə səsi türk dilində e, tatar dilində ı, a və s. Ģəkildə ifadə edilir Türk dilində: «Bekir Sami bəy mesaili-siyasiye ve iktisadiye hakkımda Türkiyenin metarbini ihtiva eden sureti melfun muhtiryi kiraat eyledi» Tatar dilində: Nə mirzə var soyumda, nə aytlu Bay Babam bir çoban, anam zeydabay. (B. Çobanzado) 1 1 Atatürkün milli dil politikası. Ankara 1981. söh. 298 218 Müqayisəli fonetika qohum dillərin həm müasir, həm do tarixi inkiĢafını təhlil etməklə diqqətəlayiq elmi nəticələr əldə edir. Eksperimental fonetika. Bu, təsviri fonetikanın və akustık fonetikanın birləĢməsindən ibarətdir Yuxarıda bu iki fone tikanın vəzifələri haqqında danıĢılmıĢdı! NĠTQ CĠHAZI DanıĢıq səslərinə onların səciyyələndirilməsinə keçməzdən əvvəl onların yaranması – fizioloji mənbələri haqqında ötəri də olsa bəhs etmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, insan bədəninin fizioloji tənzimlənməsi, nitqi, hətta onun davranıĢı əsəb sistemindən asılıdır. Əsəb sistemi vahid bir orqan deyil. O, konkret bir danıĢıq üzvü kimi çıxıĢ etmir, amma səsin yaranmasında, xüsusilə fəal danıĢıq üzvlərinin idarə edilməsində mühüm rol oynayır. Ona görə də əsəb sistemini nitq cihazından konarda hesab etmək olmaz. DanıĢıq üzvlərini iki mövqedən bölınok olar. Birincisi, bədəndə yerləĢmə yerinə, ikinci isə danıĢıq səslərinin tələffüzündəki mövqeyinə görə. Birinci parametrə görə danıĢıq üzvləri: aĢağı, orta və yuxarı: ikinci parametrə görə isə fəal və qeyri-fəal danıĢıq üzvlərinə ayrılır? AĢağı danıĢıq üzvləri. Bu üzvlər ona görə belə adlanır ki, onlar boğazdan aĢağıda yerləĢir. Bu, əsasən, ağciyərdən ibarətdir. Ağciyər səsin əmələ gəlməsində bilavasitə iĢtirak etmir. Səsin yaranması üçün mühüm, amma köməkçi rolunu oynayır Ağciyər olmasa səs tellərini hərəkətə gətirən hava axını da yaranmaz. Ağciyər danıĢığın tonundan və məzmunundan asılı olaraq havanı tənzimləyir. Ağciyərdəki bronxlar havanı alır. Bu, əslində, insanın bütün orqanlarını: beyni, ürəyi, qanı və s. oksigenlə təmin etmək üçündür. Bu məqsədlə nəfəs aldıqda oksigen hava bronxlara müntəzəm vo harmonik Ģəkildə daxil olub, eləcə də geri qayıdır. DanıĢıq prosesində isə bu müntəzəmlik pozulur. Ağciyər havanın bronxlardan və nəfəs borusundan keçərək səs kanalına daxil olmasını təmin edir. Səs tellərini hərəkətə gətirən də məhz ağciyərdən gələn havadır. Diafraqma pərdəsi, nəfəs borusu da aĢağı üzvlərə daxil olub səs yaranmasında müəyyən rol oynayır. Orta danıĢıq üzvləri. Orta üzv dedikdə, əsasən, qırtlaq nəzərdə tutulur Qırtlaq halqavari Ģəkildə olan qığırdaqların birləĢməsindən ibarətdir. Qırtlaqdakı qığırdaqlar birbirinə əzələlərlə birləĢmiĢdir. «Qırtlağın içərisində hər iki tərəfdən onun divarına yapıĢmıĢ olan ət çıxıntıları burada üfiqi vəziyyətdə uzanmıĢdır. Bu ət çıxıntılarının baĢlanğıc ucu qalxanvari qığırdağın içəri küncünə, son ucu isə çalavari qığırdaqlarına bitiĢmiĢdir». Qırtlağın belə bir quruluĢa malik olması onun sərbəst hərəkətinə Ģərait yaradır ki, bu da nəfəsvermə zamanı havanın maneəsiz axınını təmin edir. Ağciyərdən gələn hava qırtlağdakı ot çıxıntılarının uclarında olan səs tellərinə toxunur. Səs tellərı hava axınının təsiri ilə hərəkətə gəlir. Hələ fizikadan məlumdur ki, təzyiq sahə ilə tərs mütənasibdir. Yəni sahə böyük olduqda təzyiq aĢağı olur və əksinə. Səs kanalı daraldıqda səs telləri simli alət telləri kimi daha çox gərilir. Beləliklə, tellər arasındakı «sos çıxıntıları» kiçilmiĢ olur, nəticədə cingiltili səslər yaranır. Kar səslərin tələffüzü prosesində isə səs telləri az gərilir tellər arasındakı çıxıntılardan hava sərbəst surətdə ağız boĢluğuna daxil olur. Yuxan danıĢıq üzvləri. Buna ağız üzvləri də deyilir. Çünki yuxarı üzvlərin əksəriyyəti ağız boĢluğunda yerləĢir. Bəlli olduğu kimi, səs tellərinin ehtizazı nəticəsində yaranmıĢ sos hələ formalaĢmıĢ səs deyil. Səs yalnız ağız üzvləri adlan n üzvlərin köməyilə formalaĢır. Ağız adlı orqan yoxdur, amma ağız boĢluğunda yerləĢən üzvlərin hamısı birlikdə ağız üzvlərim təĢkil edir. Bunlar ağız boĢluğu, dil, damaq, dilçək, diĢlər, dodaqlar, alt çənə, burun boĢluğudur. Bu üzvlərin səsin formalaĢması və tələffüzündə öz konkret rolu vardır. Ağız boĢluğ u öz həcminin kiçilib böyüməsi nəticəsində səsin formalaĢmasına, avazın dəyiĢməsinə xidmət edir D i 1. DanıĢıq səslərinin formalaĢmasında ən mühüm rol dilə aiddir. DanıĢıq prosesində dilin rolu o qədər böyükdür ki, hətta bütövlükdə ünsiyyət vasitəsi onun adı ilə adlanır. DanıĢıq üzvlərindən elələri vardır, onların iĢtirakı olmadan bu və ya digər səsi tələffüz etmək olar. Məs., diĢlərin, dodaqların iĢtirakı olmadan bəzi səsləri asanlıqla tələffüz etmək oldıığu halda, dilsiz səsin tələffüzü mümkün deyildir. Dilin vəziyyəti və iĢtirakı ilə həm sait, həm də samit səslər formalaĢır. Dilin həm ön, həm uc, həm orta, həm də arxa hissəsi səslərin formalaĢmasında fəal iĢtirak edir. Dilin diĢlərə yaxınlaĢması, dodaqların diĢlərə toxunması ilə, habelə dodaqların bir-birinə toxunması ılə ağız boĢluğuna daxil olmuĢ səs maneəyə rast gələrək formalaĢır. Damaq iki: sərt və yumĢaq damaqlardan ibarətdir. Damaq ağız boĢluğunun yuxarı, burun boĢluğunun isə aĢağı hissəsini təĢkil edir. Damağın ön hissəsi sərt, nisbətən arxa hissəsi yumĢaqdır. Bu hissələrin hər birinin öz funksiyası vardır. Ağız boĢluğunda d ilç ə y i n də xüsusi rolu vardır. Dilçək yuxarı hissəyə birləĢmiĢ qırtlağa doğru meyl etmiĢdir. O, mütəhərrik olub, yuxarı qalxdıqda burun boĢduğunun yolunu haqlayır. AĢağı endikdə isə burun boĢluğunun yolu açılır, səs axını burun boĢluğuna keçir və burun səsləri m, n kimi sonorlar alınır. Ġlk baxıĢda diĢlər əhəmiyyətsiz görünür: hətta çox vaxt belə deyirlər ki, diĢsiz adam danıĢa bilirsə, deməli diĢlərin o qədər də əhəmiyyəti yoxdur.Amma bu, belə deyil, əgər diĢlər səslərin fərqləndirilməsində rol oynamırsa da, dil və dodaqların müxtəlif səsləri formalaĢdırmasında iĢtirak edir 1 Dodaqlar dilə nisbətən qeyri-fəal, diĢlərə nisbətən fəaldır. Dodaqlar bir sıra səslərin tələffüzündə heç iĢtirak da etmir (dodaqdəyməzlər də vardır), məsələn: Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|