Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DĠLLƏRĠN
ĠNKĠġAFINDA ƏSAS MƏRHƏLƏLƏR Dillərin inkiĢafında tarixi proseslər getdiyi kimi, tarixi mərhələlər də olmuĢdur Tarixi proses və mərhələlərin bütün dünya dillərində eyni vaxtda vo eyni xarakterdə olmasını qəti söyləmək səhv olardı. Bu, hər Ģeydən əvvəl, dillərin inkiĢaf tarixi və yerli Ģəraitlə bağlıdır. Dillərin inkiĢafını onu daĢıyan cəmiyyətin tarixi və həyat Ģəraiti ilə bağlı Ģəkildə götürmək lazımdır. Dünya tarix elminin qəbul etdiyi kimi, insanların sinifsiz cəmiyyətdə birləĢərək yaratdığı ilkin icma, qəbilə ol- muĢdur. Qəbilə üzvləri yalnız qan qohumluğu əsasında birləĢirdi. Dünya üzərində qəbilə quruluĢunun erkən Paleolitlə son Paleolit arasındakı bir dövrdə mövcud olduğu güman edilir. Zaman keçdikcə qəbilənin icma quruluĢu forması da dəyiĢmiĢdir. Qan qohumları ilə evlənməyi qadağan edən adət qəbilələrin baĢqalarından təcrid edilmiĢ Ģəkildə yaranmasına imkan vermirdi. Təknigahlılığa keçid, habelə əkinçiliyin, maldarlığın inkiĢafı və baĢqa iqtisadi amillər qəbilə üzərindəki matriarxatı, pat- riarxat ilə əvəz etməyi zəruriləĢdirdi. Yeni iqtisadi, təsərrüfat və istehsal münasibətləri qəbilənin dağılmasını, yeni bir keyfiyyətin meydana gəlməsini Ģərtləndirirdi. Aydındır ki, qəbilə özü primitiv olduğu üçün onun dili də primitiv olmalı idi. Tarixi zərurət nəticəsində qəbilələr birləĢərək və ya inkiĢaf edərək Fratriyaya keçirdi. Tayfa daxilindəki qəbilələr hələ də müəyyən vahid qurum kimi yaĢayırdı. Tayfanın əsas əlaməti ümumi ərazi, istahsal sistemlərindəki ümumilik, , təsərrüfat həyatının əvvəlkinə nisbətən ümumiləĢməsi, əməyin son nəticəsi üçün bir-birinə yardım ənənəsinin yaranması, qəbilə dillərinin birləĢmə-intenrasiya nəticəsində ümumiləĢməsi və s. idi. Yeri gəlmiĢkən, qeyd etmək lazımdır ki, qəbilədə tayfa elementləri olduğu kimi, tayfada da qəbilə elementləri qalır. Bu cəhət sonralar da davam edir. Tayfanı əmələ gətirən sosial- iqtisadi problemlər içərisində feodal istehsal münasibətlərinin yaranması əsas yer tutur. Feodalizm cəmiyyəti üçün pərakəndəlik əsasdır. Bir xalqı əmələ gətirəcək feodal tayfaları bir-birindən əlaqəsiz Ģəkildə mövcud olur. Belə ki, tayfalar arasında ictimai-mədəni və iqtisadi əlaqə demək olar ki, olmur. Bu səbəbdən də hər bir tayfa öz ənənəsini, öz təsərrüfat həyatını, məiĢət tərzini, o cümlədən dilini müstəqil Ģəkildə saxlayır. Tutaq ki, Azərbaycan xalqını əmələ gətirəcək bır neçə tayfa Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yaĢayır. Bunlar arasında ümumi əlaqə olmadığı kimi, dilləri – dialektlər arasında da ümumilik yoxdur. Eyni anlayıĢlar müxtəlif sözlərlə ifadə edilir. Böyüklük anlayıĢını ifadə etmək üçün biri – böyük, digəri – yekə, baĢqası – iri, bir baĢqası – nəhəng və s. iĢlədir. Zaman keçdikcə tarixi inkiĢaf tayfalar arasındakı iqtisadi, siyasi, habelə sosial olaqolori zərurət kimi irəli siirür. Eyni zamanda tayfaların öz ərazisini geniĢləndirməsi, sayca artması, yuxanda dediyimiz faktorların zəruriliyi müxtəlif tayfaların birloĢmosi və ya çarpazlaĢmasına gəririb çıxarmıĢdır. Beləliklə, feodal istehsal münasibətləri inkiĢaf edərək yeni keyflyyətlərin yaranmasına səbəb olurdu. Təsərrüfatm bütün sahələri inkiĢaf etmiĢ tayfaların tələblərindən geri qalırdı. Yəni feodal təsərüfat ənənələri. istehsal münasibotlori tayfaların zəruri, tarixi inkiĢafını təmin etmirdi. Bu səbəbdən də feodal təsərrüfatmda kapitalist münasibətləri meydana gəlirdi. Kapitalist istehsal münasibətləri kəndli-feodal təsərrüfatında iqtisadi inteqrasiya yaratdığı kimi, sənaye sahələrinin do meydana gəlməsini tələb edirdi. Mevddna gəlmiĢ sənaye sahələri feodal təsərrüfatından kütləvi surətdə iĢçi qüvvəsini özünə cəlb edir. Məs., konkret olaraq Azərbaycanı götürsək XIX əsrin ikinci yarısında Tiflis- Bakı dəmir yolunun çəkilməsi. Bakıda neft sənayesinin yaranması Azərbaycanın bütün ucqarlarından – istər Güney, islərsə də Quzey Azərbaycandan – iĢçi qüvvəsinin kütləvi axınını özünə cəlb etdi. Vahid sənaye ətrafında birləĢən çoxlu tayfa nümayəndələri buraya öz dil elementləri – dialektləri, adət- ənənələri, dünyagörüĢləri ilə daxil olurdu. Bu o deməkdir ki, xalq dili heç bir dialekt əsasında deyil, bütün dialektlərin əsasında yaranır. Əlbəttə, xalq dilinin yaranmasında hər hansı bir dialektin payı digərinə nisbətən çox ola bilər. Amma bu o demək deyil ki, bir dil məhz bir dialekt əsasında yaranıb. Deməli ümumxalq dilində bütün dialektlərin payı vardır. Kapitalist sənaye sisteminin yaranması istehsalı təmərgüzləĢdirdiyi kimi, tayfa elementlərinin də inteqrasiyasını Ģərtləndirirdi. Beləliklə, feodal-tayfa münasibətləri yeni kapitalist münasibətlərinə keçdiyi kimi, tayfalar da birləĢərək yeni insan birliyi forması olan xalqı yaradırdı. Göründüyü kimi, hələ ümumxalq ədəbi dilindən söhbət gedə bilməz. Vahid sənaye – kapitalist istehsal münasibətləri ətrafında birləĢən tayfalar öz dil elementləri ilə buraya daxil olduqda, yeni yaranmıĢ xalq dili – əvvəlki dialektlərin məcmusu kimi meydana çıxır. Ümumxalq danıĢıq dili sərbəst – azad dildir. Yuxarıda dediyimiz kimi, dildəki sinonimlər tayfa-dialekt elementləridir. Belə bir Ģərait ümumxalq ədəbi dilinin yaranması üçün do real zəmin yaradır. Deməli, kapitalist istehsal münasibətləri iqtisadiyyat sahəsində irəliləyiĢ yaratdığı kimi, sosial-mədəni sahədə də irəliləyiĢ yaradır. Mətbuat-qəzet – təhsil sisteminin yaranması bu qəbildəndir. Mətbuatın, kitab nəĢrinin meydana gəlməsi yeni bir dilin – normativ dilin yaranmasını tələb edir. Belə ki, əgər xalq danıĢıq dilində bütün dialekt nümayəndələri sərbəst Ģəkildə öz dialekt elementlərindən istifadə edirdilərsə, qəzet və kitabda bu mümkün deyil. Mətbuat eyni qrammatik və leksik-mənanı ifadə edən müxtəlif forma və vahidlərdən ancaq birini seçib iĢlədir. Yəni seçmə və əvəzetmə prosesi baĢlanır ki, bu da ədəbi dilin normalarının yaranması deməkdir. Yeri gəlmiĢkən, köstərmək lazımdır ki, külli miqdarda eyni mənalı dialekt sözləri ədəbi dilin normalarına uyğun gəlmədiyi üçün dili tərk etməli olmuĢdur. Məsələn, dızıxmaq – qaçmaq, nalça – kiçik döĢək və s. kimi sözlər dilə daxil ola bilməmiĢdir. Göründüyü kimi, tayfalar birləĢərək, çarpazlaĢaraq yeni bir xalqı və onun dilini – xalq dilini yaratmıĢdır. Ümumxalq ədəbi dili süni dil kimi xalq danıĢıq dili əsasında seçmə, əvəzetmə üsulu ilə yaranıb. Zaman keçdikcə xalq inkiĢaf edərək bütün tayfaları onların ərazisini əhatə edir. Bir xalq kimi formalaĢdıqdan sonra tayla adətləri də aradan çıxmağa baĢlayır. Beləliklə, yeni nkiĢaf prosesi - xalqın inkiĢaf edərək vahid psixoloji baxıĢlarının, ümumi adət-ənənələrinin, ərazi bütövlüyünün və dil ümumiliyinin yaranmasına səbəb olur. Beləliklə, millət və onun dili yaranmıĢ olur. Ümumxalq ədəbi dili cəmiyyət həyatının bütün sferalarında iĢlənməyə baĢladıqdan, dialekt elementlərini sıxıĢdırıb çıxardıqdan sonra artıq ümumxalq ədəbi dili hesabına zənginləĢir. Bununla belə, millət və xalq arasında qəti sərhəd qoymaq olmaz. Çünki onların elementləri biri digərində yaĢayır. Ümumxalq ədəbi dili ilə ümummilli ədəbi dil arasında quruluĢca fərq yoxdur. Fərq yalnız onların keyfiyyətində və iĢlənmə dairəsindədir. Belə ki: a) Ümumxalq ədəbi dilinin yazılı forması yalnız yüksək təbəqəni əhatə edir, aĢağı təbəqəyə belə bir formada ünsiyyət gedib çatmır. Bu, onunla əlaqədardır ki, ümumxalq ədəbi dili bütün təbəqələri əhatə edə bilməmiĢdir. I Ümumxalq ədəbi dili dialektlər hesabına zənginləĢir. Ümummilli dildə isə dialektlər və dialekt fərqi olmur. v) Ümummilli ədəbi dilin normaları ümumxalq ədəbi dilinə nisbətən daha çox sabitləĢmiĢ olur. Bu cəhət bir də ondan xəbər verir ki, ədəbi dillə milli ədəbi dili eyniləĢdirmək olmaz. Ədəbi dil milli dildən əvvəl yaranır Belə ki, XII – XIII əsrlərdə artıq Azərbaycan ədəbi dili formalaĢmıĢdı. Azərbaycan milli ədəbi dili isə yalnız XIX əsrin sonlarında meydana gəldi. Tarixdə bu proses bütün xalqlarda belə olmuĢdur. Məsələn, rus ədəbi dili XII əsrdə formalaĢdığı halda, rus milli ədəbi dili XIX əsrin ikinci yarısında meydana gəldi. Fransız ədəbi dilinə aid materiallar X – XI əsrlərə aid olduğu halda, franstz milli ədəbi dili ondan çox sonra XVII – XVIII əsrlərdə formalaĢmıĢdır. Eyni sözləri italyan dili haqqında da demək olar. XIII əsrdə italyan ədəbi dili əsasında Dante öz əsərlərini yazmıĢdır. Amma italyan millətinin ümumi dili olmaq üçün bu dil yeddi əsr formalaĢma dövrü keçirmiĢdir. Daha baĢqa bir misal: hələ yeni eradan çox-çox əvvəl yunan ədəbi dilində çoxlu bədii və elmi əsər yazılmıĢdır. Amma yunan millətinin formalaĢması, yunan dilinin milli dil ola bilməsi üçün bir çox əsrlər keçmiĢdir. Bu proses indi də davam etməkdədir. Ġndi yüksək inkiĢaf etmiĢ milli dillərlə yanaĢı xalq və tayfa dilləri do qalmaqdadır. Müasir tayfa dillərinə misal olaraq ġimali, Mərkəzi və Cənubi Amerikada yaĢayan atap, alqon, irokez, arovak, mayya, habelə Afrika və Asiyada yaĢayan bir sıra azsaylı tayfaların, Dağıstanda yaĢayan saxur, rutul, andi, dido tayfalarının dillərini göstərmək olar. Azərbaycanda isə Quba rayonunun Xınalıq, Ordubad rayonunun Kilit kəndində yaĢayan azsaylı – 80 – 100 nəfər – tayfaların danıĢdığı dilləri tayfa dillərinə misal göstərmək olar. Xalq dili səviyyəsində olanlar isə avar, darkin, ləzgi, kumık, lak, noqay, tabasaran, altay, çukot, talıĢ, karaçay, balkar və s. xalqların dilləridir. Adətlərin itməsinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, adətlər daha sabit vo dəyanətli olur. Milli dildə tayfa elementi olmadığı halda, millətlər tayfa adətlərindən çətin xilas ola bilir. Belə ki, əfqanlarda köçərilik, azərbaycanlılarda qan intiqamı və yerlibazlıq, Rusiyada ducl və s. tayfa adətləridir. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|