Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| IV FƏSĠL FONETĠKA
Fonetika yunanca phone – səs, soslənmə deməkdir. 1 Qədim hind, ərəb və Ġskəndəriyyə – yunan dilçilik məktəbləri nümayəndələrinin danıĢıq səsləri haqqında əhəmiyyətli fikirləri olmasına baxmayaraq, sonralar bu sahəyə maraq azalmıĢ, dil səsləri hətta tədqiqatçıların diqqətindən yayınmıĢdır. Fransa alimi Kordemuanın, XVII əsrdə Y. Krujaniçin və XVIII əsrdə rus alimi M. V. Lomonosovun danıĢıq səsləri haqqında bəzi mülahizələri istisna edilərsə, XIX əsrin ortalarına qədər bu sahə dilçilərin diqqətindən və tədqiqatdan kənarda qalmıĢdır. Çar Rusiyası dövründə ucqarlarda 1 Alman alimi Hersin kəĢfidir. Sos dalğalarının vahididir. Bir saniyədəki dalğaların sayına bərabərdir. yaĢayan xalqların dilini öyrənmək lazım gəldiyi kimi Amerika, Ġngiltərə və Fransa kimi kapitalist dövlətlərinin müstəmləkələrində də yerli dilləri öyrənmək zərurəti meydana gəlmiĢdi. Buna görə də müstəmləkə xalqlarının dil elementlərini təsvir etmək, xüsusilə canlı dil faktlarını toplamaq, onların səslərini lentə yazmaq və s. kimi iĢlər istər-istəməz fonetikanın meydana gəlməsi üçün həm elmi, həm də ictimai zəmin yaradırdı. Beləliklə, dilçiliyin xüsusi sahələrindən biri olan fonetika yarandı. Bəllidir ki, fonetika bir linqvistik sahə kimi bütün səsləri deyil, yalnız ictimai səsləri öyrənir. Dünyada olan bütün səsləri qeyd etmək, onları öyrənmək mümkün deyil. Amma müasir elmi-texniki tərəqqinin xüsusi meyarları ilə bütün səsləri akustik və ictimai deyə iki qrupa bölmək olar. Bu səslərin özünün də bir neçə növləri vardır. Fonetika dilçiliyin ən çox iĢlənmiĢ sahələrindəndir, həm ümumi, həm də xüsusi dilçilikdə fonetika haqqında çox deyilmiĢ və yazılmıĢdır. Xüsusi dilçiliyin (Müasir Azərbaycan dili, alman, fransız və ingilis dilinin fonctikasını) təkrar etməmək üçün bu barədə geniĢ danıĢmağa lüzum yoxdur. Bax: Л. Л. Л x u n d o v. «Azərbayçan dilinin fonetikası» (1984) A, M. Qurbanov «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1985); Ə. M. Dəmirçizada. «Müasir Azərbaycan dili» (1972); F. Y. Veysəlov «Alman dilinin fonctikası» (1980); S. M. В a b а у c v. M. Q. Qarayeva «Ġngilis dilinin fonctikası» (1983); К O. DadaĢov «Fransız dilinin fonctikası» (1989); Zindcr L. R. «Обшая фонетика» (1979. M ); Матусевнч M. И. «Современный русский язык» (фонетика. М. 1976); Реформатский А. А. «Из истории отечественной фонологии» (1970). Akustik səslər adlandırdığımız səs qrupu insan iradəsi ilə və daha çox ondan kənarda yaranan səslərdir. Belə ki, Yer üzündə insan peyda olmamıĢdan qabaq da təbiətdə səslər baĢ verirdi. Ġndi də bizdən asılı olmayan səbəblərdən səslər yaranır. Ġnsan fəaliyyəti nəticəsində də akustik səslər yaranır. Bu səslərin bütün xüsusiyyətlərini fizika – onun xüsusi sahəsi olan akustika öyrənir. Fonetika isə yalnız insan səslərini, ictimai ünsiyyət elementi olan səsləri öyrənir. Ġstər fiziki səs olsun, istər ictimai, fərqi yoxdur. O, durğun mühitdə dalğalar Ģəklində ətrafa yayılır. Bunu eĢitmək üçün canlılarda xüsusi bir üzv – qulaq vardır. BaĢqa canlıların eĢitmə qabiliyyəti insandan daha yüksək olmasına baxmayaraq, insan səsləri daha yaxĢı, mükəmməl surətdə eĢidib təhlil edir. Artıq çoxdan sübut olunmuĢdur ki, insan qulağı 16 hersdən 20000 hersə qədər olan səsləri qəbul edib, onları fərqləndirir. Ondan aĢağı səslər qulaq pərdəsini rəqsə gətirə, bilmədiyi üçün, ultra səsləri isə qəbul edə bilmədiyi üçün insan eĢidə bilmir. Ümumi və xüsusi dilçilik sahələri olduğu kimi, ümumi və xüsusi fonetikalar da vardır. Ümumi dilçilikdə dilin ümumi problemləri öyrənildiyi kimi, ümumi fonetikada da bütün bəĢər övladının tələffüz edə biləcəyi səsləri, onların akustik və linqvistik cəhətlərini öyronir, səslərin tədqiqat metodlarını hazırlayır. Xüsusi fonetika isə konkret bir dilin səs sistemini öyrənir, öz tədqiqatlarını, əsasən, ümumi fonetika çərçivəsində aparır və onun bəzi müddəalarını konkret dilin fonemləri əsasında daha da dəqiqləĢdirir. Fonetikanın dilçilikdə əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, hər hansı bir dilin qrammatik quruluĢunu yaxĢı mənimsəmiĢ bir adam əgər səsləri düzgün tələffüz etmirsə, onun orfoepik normalarını pozursa, nitqi anlaĢılmaz olar. Bu səbəbdən do hər hansı bir dili öyrənmək istədikdə mütləq onun sos sistemindən baĢlamaq lazımdır. Bundan əlavə, hər hansı bir dilin fonetik sistemini yaxĢı mənimsəmiĢ bir adam, həmin dildə iĢlənən sözlərin mənĢəyini dərhal müəyyənləĢdirə bilər. Dilin qrammatikasını öyrənmək üçün də fonetikanın əhəmiyyəti böyükdür. Sintaksisdə fonetik vasitələrin, fonetik ritmin əhəmiyyətli dərəcədə rol oynadığım da bura əlavə etsək, dilin səs sistemini öyrənməyin nə qədər lazımlı olduğunu asanlıqla baĢa düĢmək olar. Sözlərin keçirdiyi tarixi inkiĢaf və təkamül prosesi onların daxili formalarında dəyiĢiklik getməsinə də səbəb olur. Bu isə özlüyündə etimologiyanı tarixi fonetikadan asılı edir. FONETĠKANIN NÖVLƏRĠ Fonetikanm səsləri öyrənmə aspektinə görə və tədqiqat metodlarına görə müxtəlif növləri vardır. DanıĢıq səslərinin öyrənilməsi aspektlərinə görə fonetikanm üç növü vardır: akustik, fizioloji, sosioloji. Akustik fonetika – səsin akustik cəhətlərini öyrənir. Buraya səs mənbəyi, səs dalğası, səs amplitudası, dalğa uzunluğu, səs tezliyi, tembr, səsin gücü və s. kimi cəhətləri daxildir., Səsin akustik cəhətləri dedikdə, habelə onun uzanması, qısalması və s. kimi keyfiyyətləri də nəzərdə tutulur. Müasir aparatlardan kimoqramların, assiloqramların, palatoqramların köməyi ilə danıĢıq səslərinin akustik keyfiyyətləri öyrənilir. Fizioloji fonetika – səsi fizioloji aspektdən öyrənir. Yəni səsin əmələ gəlməsi səbəbləri, səs aparatı, onun quruluĢu, danıĢıq üzvlərindən hər birinin xarakteri, fəal və qeyri fəallığı, havanın ekskursiya və rekursiyası, səs məxrəci, səsin eĢidilməsi prosesi, qulaq, onun quruluĢu, beynin eĢitmə mərkəzi, analiza- torlar və s. cəhətləri fizioloji fonetika fiziologiya elminin qənaətləri əsasında Ģərh edir. Sosioloji fonetika isə danıĢıq səslərini ictimai mövqedən öyrənir. Burada səsin ictimai cəhəti – məna yaratma, məna fərqləndirmə xüsusiyyətləri öyrənilir. DanıĢıq səslərini tədqiq etmə metodlarına görə isə fonetikanın aĢağıdakı növləri vardır: təsviri, tarixi, müqayisəli, eksperimental. Təsviri fonetika dünya dillərinin fonetık sistemini müasir inkiĢaf səviyyəsində öyrənir. Konkret dillərin təsviri fonetikası (xüsusi fonetika) bu və ya digər dilin fonetik sistemim müasir səviyyədə tədqiq edir. Bu fonetikanın əhəmiyyəti məhz canlı dılə əsaslanmasındadır. Hər hansı bir dilin səs sistemi, səs dəyiĢmələri fonetik qanunları və qanunauyğunluqlar məhz təsviri fonetikada öyrənilir. Bu fonetika orfoqrafiya normaları və ədəbi tələffüz qaydalarının müəyyənləĢdırilməsınə kömək edir. Təsviri fonetikanın çıxardığı nəticələr səslə məĢğul olan baĢqa elmlər üçün də əhəmiyyətlidir. Təsviri fonetikada bəzi səs dəyiĢmələri nəticəsindo müxtəlif anlaĢılmazlıqlar da yarana bilər. Bu vaxt təsviri fonetika öz nəticələrini tarixi fonetika əsasında yoxlayır. Tarixi fonetika. Dilin ümumi inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq dilin səs sistemində də inkiĢaf və dəyiĢmə prosesi gedir. Sözün müxtəlif quruluĢ ünsürlərində fonetik dəyiĢmə getməsi dilin öz qanunudur. Dildə gedən səs dəyiĢmələrim, bu və ya digər səsin no vaxt dildə peyda olması və ya dildən çıxması, baĢqası ilə əvəz edilməsi və s. bu kimi cəhətlər tarixi fonetikada öyrənilir. Dildə gedən tarixi səs dəyiĢmələrinin nəzərə alınması təkcə dil tarixi üçün deyil, habelə etimoloji tədqiqat üçün do əhəmiyyətlidir. Məs.: Azərbaycan dilində Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|