Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

DANIġIQ SƏSLƏRĠNĠN TƏSNĠFĠ 
Nitq prosesində tələffüz edilən bütün səsləri yazıda 
iĢarə etmək, müstəqil səs kimi qəbul etmək mümkün 
deyil. Dildə yalnız ictimai məna daĢıyan danıĢıq səsləri 
(fonemlər) haqqında ictimai səs kimi danıĢmaq olar. 
DanıĢıq səsləri iki qrupa bölünür ki, belə bir bölgüyə heç 
bir etiraz yoxdur: 
a)
sait səslər (vokalizm). 
b)
samit səslər (konsonantizm).
 
SAĠT SƏSLƏRĠN TƏSNĠFĠ 
Sait səslər müxtəlif meyarlarla bölünür. Bu 
meyarlar aĢağıdakılardır: 
Dilin üfüqi vəziyyətinə görə. Bu vəziyyətə görə 
sait səslər üç qrupa bölünür: dilönü, incə saitlər 
(o, i, e, 
ü), 
dilortası saitlor 
(e
saiti), dilarxası saitlor və ya arxa 
sıra saitlər – bunlara = qalın saitlər də deyilir. Qalın 
saitlər bunlardır 
(a, 
/. 
o. u).
2
Dilin Ģaquli vəziyyətinə göro. Dilin damağa 
doğru qalxma 
Dərəcəsi burada əsas rol oynayır. Bununla belə alt 
çənənin enməsini də nəzər almaq lazımdır. Alt çənənin 
vəziyyəti ılə səslərin açıq və ya qapalı olmasını asanlıqla 
müəyyənləĢdirmək olar. Qapalı saitlərdə alt çənə aĢağı 
düĢmür, , dil isə yuxarı qalxır. Bu zaman / – 
i, u
– saitləri 
almır. 
Açıq saitlərdə isə alt çənə aĢağı düĢür, dilin ön 
hissəsi alt diĢlərə birloĢmiĢ olur. Açıq saitlor: 
öo, a, o
– 
tələffüz edilərkən alt çənənin aĢağı düĢməsi müĢahidə 
edilir. 
E
saiti isə yarımçıq və ya yarımqapalı hesab edilir. 

---

Çünki bu saitin məxrəci nə tam açıq, nə də tam qapalı 
saitlərlə uyğun gəlir. 
3
Dodaqların vəziyyətinə görə. Dodaqların 
iĢtirakına göro sait səslər iki qrupa bölünür. Elə saitlor 
vardır ki, onların formalaĢmasında dodaqlar bilavasitə 
iĢtirak edir. Bunlara dodaq saitləri deyilir – 
o, u, ö, 
saitləri dodaq saitləridir. 
Elə saitlər də vardır ki, onlar dodaqların iĢtirakı 
olmadan formalaĢır. Belə saitlor dodaqlanmayan adlanır 
– 
a, ə, 
i, e 
dodaqlanmayan saitlərdir. 
4
Məxrəc sabitliyinə görə. Səsləri tələffüz edərkən 
danıĢıq üzvlərinin qurulması çox ani olur. Onlar dərhal 
pozularaq baĢqa vəziyyətə keçir. Buna görə də baĢqa 
məxrəc – baĢqa səs alınır. Dildə elə iki səs tapmaq olmaz 
ki, onların məxrəci eyni olsun. Məxrəc eyni ola bilməz. 
Amma sabit – uzun səbatlı ola bilər. Bu vaxt Cütavazlı 
səs yaranır. Deməli, məxrəc sabitliyinə görə danıĢıq 
səsləri iki qrupa bölünür: təkavazlı səslər, cütavazlı 
səslər. 
Azərbaycan dilində cütavazlı səs – diftonq 
yoxdur. Amma bəzi fonetik hadisələr zamanı xalq 
danıĢıq dilində diftonqlaĢma : hadisəsi baĢ verir. Məs., 
qourma, sourma, suumuz və s. 
Diftonqlar. Diftonqlar iki saitin bir sabit məxrəcdə 
l
təlofuz edilməsindən yaranır Alman dilində «aı», «oa» 
və s. Kəmiyyətə görə saitlər adi, uzun və qısa olaraq üç
qrupa bölünür. Azərbaycan dilində, əsasən, adi saitlər 
mövcuddur. Ərəb-fars mənĢəli sözlərdə isə uzun saitlər 
vardır. Onlar | dilimizdə də uzun tələffüz edilir. Məs.: 
Sabir. Arif, Aqil 
sözlərindəki 
a
səsi ilə armud, at, daĢ 
sözlərindəkı a səsini asanlıqla müqayisə etmək olar. 

---

 Ġngilis və alman dillərində isə saitlərin uzun 
tələffüz ' edilməsi ilə hətta sözün mənası da dəyiĢir. Qısa 
saitlər adi vəziyyətdən daha qısa tələffüz edilir. Ə. 
Dəmirçizadə bəzi sözlərdəki sait düĢümünü səs 
qısalmasının nəticəsi 
hesab edir 
(burun-bumun, 
ağız-ağzm).
6) Gərginliyə görə. Yuxarı danıĢıq üzvlərinin 
gərginliyinə görə sait səslər gərgin vo qeyri-gərgin 
olaraq iki qrupa bölünür. Azərbaycan dilində nə 
dodaqları, nə qırtlağı, nə də dili gərginləĢdirən səs – sait 
yoxdur. 
SAMĠT SƏSLƏR (KONSONANTĠZM) 
Samit səslərin tələffüzündə səs axını ağız 
boĢluğunda müxtəlif maneələrə rast gəlir. Ağız 
boĢluğunda yaranan vəziyyətlə əlaqədar olaraq küy vo 
ton yaranır. Samitləri aĢağıdakı kimi bölmək olar: 
1.
Fəal danıĢıq üzvlərinin iĢtirakına görə,
2.
Əmələ gəlmə üsuluna görə,
3.
Səs tellərinin iĢtirakına görə. 
Fəal danışıq səslərinin iştirakına görə 
Bu parametrlə samit səslər aĢağıdakı kimi təsnif 
edilir: 
1.
Dilönü samitlər; dil-diĢ samitlər 
(d, z, 
/, 
n, s, t), 
dil-yuvaq samitləri 
(c, ç, r, ş)
2.
Dilortası samitləri 
(y, x, k, g).
3.
Dilarxası 
samitləri: 
dildibi 
boğaz 
samitləri 
(x, ç, h, q, k).
4.
QoĢadodaq samitləri 
(b, m, p).
5.
Qırtlaq samitləri 
(h)
(alman dilində) 
farinqal səs. 
6.
Dodaq-diĢ samitləri 
(v, f).

---

Əmələ gəlmə üsuluna görə. 
Küyün yaranma – əmələ gəlmə üsuluna görə samit 
səslər aĢağıdakı qruplara bölünür: 
1 . KipləĢən-partlayan samitlər – 
b, p, d, t, g, k, 
q, 
/77, 
n.
2.
Növlü-sürtünən samitlər – 
v, f, j, ş, z, s, 1, 
r, ğ. X, b, y. 
3.
Sonorlar – 
1, m, n, r. 
4.
KipləĢən-novlıı – 
ç, c.
Səs tellərinin iştirakına görə. 
Səs telləri gərginləĢdikdə cingiltili, az gərildikdə 
isə kar samitlər yaranır. Cingiltili samitləri tələffüz 
edəndə ağızdan hava sərbəst çıxmır. Bunu adi əllə, 
kağizla, Ģamla və s. müĢahidə etmək olar. Kar samitlərin 
tələffüzündə isə səs telləri kərkinləĢmir, hava axını 
sərbəst surətdə ağız boĢluğuna daxıl olur. Müqayisə et: 
Cingiltili samitlər: 
b, d, v, q, z, j, ç, y, k, q. 
Kar samitlər: 
p, t, f, k, s, ş, x, k, ç.