Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| d, z, v, a, z).
Qalanı isə dörd Ģəkillidir. Dörd Ģəkilli hərflər birləĢmənin (sözlə birləĢməni eyniləĢdirməməli) əvvəlində, həm ortasında, həm də tək iĢlənir. Ərəb əlifbasının üstün cəhətləri çoxdur: Tez yazılır, az yer tutur, sağdan sola yazmaq daha asan olur, əbcəd hesabı ilə tarixləri müəyyənləĢdirmək olur, Yəni hər bir hərfin rəqəmlə ifadə edilən mənası var, səsləri düzgün iĢarə etmək olur və s. Bu əlifbanın çatıĢmayan cəhətləri də vardır: yazı yalnız sami dillərin səs sistemini əhatə edir, burada sait səslər yazılmır, deməli, sillabik – hecayi dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin fonetik sisteminə uyğun gəlmir. Hər dörd hərf bir-birinin eynidir. Hərflərin mənasım nöqtələr müəyyən edir. Ərəblər özləri deyir ki, baĢqaları oxuyub bilir, biz isə bilib oxuyuruq. Yazılanı düzgün oxumaq üçün ərəb əlifbasında 8 diakratik iĢarə – hərəkə mövcuddur. Bu əlifba əsasında 10 xətt növü iĢlənir: kufi, çiçəklənən kufi, süls, nəsx, hicazət, siyasət, divani, cami, nəstəliq, rüqe. Ərəb əlifbası öz inkiĢafında 9 dövr keçirmiĢdir. Bu dövrlərin hər birində bu əlifba inkiĢaf və təkmilləĢmə istiqamətində irəliləmiĢdir. Yunan əlifbası özünün ilkin inkiĢaf mərhələsində tamamilə Finikiya əlifbasının eyni idi., Hələ indi də yunan əlifbasının ardıcıl sırası finikiyalılarda olduğu kimi saxlanmıĢdır. Yunanlar Finikiya – semit yazısını müəyyən qədər təhrif də etmiĢlər. Y.Ġ.Katsparjak bu məsələdən bəhs edərkən yazır: «Yunan sözü olan «alfa» semit dilindəki «alef» (ərəb əlifbasında əlif – A. B.j sözündən olub, ikibuynuzlu öküz deməkdir; yunan dilindəki «beta» – semit dilində «bet» (ev); yunan dilindəki «delta» semit dilindəki «dalet» (qapı) və s. sözündəndir. Qədim yunan yazılarında sağdan sola yazma qaydası saxlanılmıĢdı. Yunanlarda yazının istiqaməti keçid vəziyyətində olmuĢdur; birinci sətir sağdan sola, ikinçi sətir soldan sağa, üçüncü yenə sağdan sola və s. baĢqa sözlə Ģum edən öküz yolu » Nəhayət, e. ə. IV əsrdə yunanların yazısı soldan sağa istiqamətində sabitləĢdi. Yunan mədəniyyətinin mərkəzi quldarlıq respublikasının paytaxtı Afina Ģəhəri idi. Burada Esxil, Sofokl, Evripid, Aristofan kimi yazıçı və Ģairlər, Sokrat, Platon, Aristotel kimi filosoflar yaĢayırdı. Əlbəttə, bu, əlifbanın inkiĢaf və təkmilləĢməsinə kömək etməyə bilməzdi. Bütün Avropa ölkələrinin yazısı öz əsasını yunan əlifbasından götürmüĢdür. Qərbdə əlifba Apennin yarımadasının cənubunda yerləĢən yunan müstəmləkələri vasitəsilə yayılmıĢdır. Romalılar da əlifbanı yunanlardan almıĢlar. Bu, yunan əlifbasının Qərbi Avropaya yayılmasına Ģərait yaratmıĢdır. Yunan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının inkiĢafı yunan əlifbasına marağı artırmıĢdı. Qərbdə olduğu kimi, ġərqdə də Aristotel və Sokrat fəlsəfəsinə, Evripid və Esxil bədii təfəkkürünə maraq oyanmıĢdı. Bu isə yunan əlifbasını öyrənməyi ön plana çəkirdi. 1 VI əsrdə gürcülər yunan əlifbasına bir neçə əlavə edərək öz əlifbasını məhz həmin əlifba əsasında qurdular. Amma gürcü alimlərindən yunan əlifbasına qədər onların yazısı olduğunu iddia edənlər də var, Latın əlifbası. Müasir dövrdə dünyada ən geniĢ yayılmıĢ əlifba latın əlifbasıdır. Bir sıra elmlər, o cümlədən dilçilik qodim Romaya Yunanıstandan keçdiyi kimi, yazı da buraya yunanlardan keçmiĢdir. Əslində qədim Romada yazının nə vaxt meydana gəldiyini müəyyənləĢdirmək çətindir. Amma eramızdan əvvəl Romada bəzi hadisələrin salnaməsi yazıldığı məlumdur. Romalılar yunanlardan aldıqları əlifbanı formaca dəyiĢərək özlərinə uyğunlaĢdırmıĢlar. Yeni eradan əvvəl ikinci əsrdə artıq romalıların yunanlardan aldığı əlifba dəyiĢiklik nəticəsində tamam əvvəlki formasından fərqli 1 Катспаржак E. И. «История письменности и книги» 1955 г. стр. 26 252 Ģəkil almıĢdı. Bu sonradan latın əlifbası deyilən hərfi iĢarələr idi. Latın əlifbası yunanlarınkına nisbətən daha sadə və əlveriĢli idi. Ona görə də bütün Avropaya yayıla bildi. Belə ki, həmin əlifba VIII əsrdə Ġngiltərəyə və Almaniyaya, IX əsrdə Fransaya, XIII əsrdə Çexiyaya, XIV osrdə PolĢaya, XVI əsrdə Macarıstana, XVI osrdə Litvaya və s. keçmiĢdir. Latın əlifbası dünyanın bütün xalqlarının dilinin fonetik sistemi ilə asanlıqla uyğunlaĢa bilir. Molum olduğu kimi əsrimizin birinci yarısında bütün türk xalqları, o cümlədən Azərbaycan xalqı Latın əlifbasını qəbul etmiĢdir. Hətta 1920-ci ilə qədər yazısı olmayan bir sıra Dağıstan xalqları ilk dəfə latın əlifbası ilə yazmağa baĢlamıĢlar. Kirili əlifbası. Bu əlifba öz yaradıcısı görkəmli slavyan maarifçisi, slavyan ədəbiyyatının banisi Kirillin (827 – 869) adı ilə bağlıdır Kirili slavyan, yunan, latın və yəhudi dillərini, həmin xalqların tarixini və etnoqrafiyasını mükəmməl bilmiĢdir. Bu əlifbanı yaratmaqda ona qardaĢı Mifiodi (815 – 885) kömək etmiĢdir. Mifiodi əvvəllər orduda xidmət etmiĢ, sonra rahibliyə keçərək elmi, ilahiyyat vo s. sahələrlə məĢğul olmuĢdur. Hər iki qardaĢ qodim dünyanın bir çox elmi və ədəbi əsərini slavyan dilinə tərcümə etmiĢlər. IX əsrin üçüncü yarısında Kirili və Mifiodi qədim slavyan əlifbasını ixtira etmiĢlər. Kirili əlifbası da əsasən yunan əlifbası əsasında yaradılmıĢ və slavyan dillərində olan bir neçə səsin iĢarəsi oraya əlavə olunmuĢdur. Kirili əlifbasında 24 yunan hərfi iĢarəsi vardır Birinci Pyotrun əmri ilə Kirili əlifbası əsasında yeni Ģriftlər hazırlanmıĢdır. Rusiyada ilk kitab da Kirili əlifbası əsasında yazılmıĢdır. Əsrimizin birinci yarısında Kirili əlifbasını monqollar qəbul etmiĢlər. Elə həmin dövrdə də ölkəmizdə yaĢayan türk xalqlarının hamısını məcburi surətdə «qardaĢ birliyində» iĢtirak etmək üçün Kirili əlifbasına keçməyə məcbur etmiĢlər. Bu əlifba indi ermənilər və gürcülər istisna edilməklə keçmiĢ SSRĠ xalqları tərəfindən qəbul edilmiĢdir. Yeri gəlmiĢkən, demək lazımdır ki, Pribaltika respublikaları və Moldova artıq bu əlifbadan xilas olmuĢdur. Onların ardınca da Azərbaycan gedir. Kirili əlifbasını 1939-cu ildə bizə elə Ģəraitdə qəbul etdilmiĢdilər ki, heç nəyi – nə dilimizin fonetik xüsusiyyətlərini, nə səsin olub-olmamasını nəzərə ala bilməmiĢdik. Beləliklə, u, m, sı, K , e və s. kimi hərfləri qorxudan qəbul etmiĢdik. Tutaq ki, bu hərfləri qəbul etdik, bəs Azərbaycan dilinin hansı səsi u və m ilə göstəriləcəkdi? Bu iki hərf 10 il, son üç hərf isə 20 il yazı sistemimizdə yaĢadı. Tarixdə 400-dən çox yazı növü olmuĢdur. Bunların hamısından bəhs etmək imkan xaricindədir. AZƏRBAYCAN YAZISI Yuxarıda dediyimiz kimi, yazı xalqın mədəni inkiĢafının ən mühüm Ģərtidir. Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri olduğu üçün çox qədimdən yazıya meyl göstərməyə bilməzdi. Yazının ilkin növləri olan Ģəkli – piktoqrafik və fikri – ideoqrafık yazılara Azərbaycanda çox rast gəlmək olar. Qobustan qaya rəsmləri, Ordubad rayonu ərazisindəki Gəmiqaya rəsmləri fikri yazının zəmanəmizə qədər gəlib çatmıĢ ən yaxĢı nümunələridir Qədim qalalardan tapılmıĢ daĢ kitabələrdəki, saxsı qablar üzərindəki piktoqram və ideoqramlar Azərbayçanda bu yazı növlərinin mövcud olması haqqında tutarlı mənbələrdir. Azərbaycan ərazisində yaĢayan albanların öz müstəqil əlifbası olmuĢdur. Bu əlifbada 52 hərf olmuĢdur Bu əlifbanı 1938- cı ildə gürcü alimi Ġ. Abuladze tapmıĢdır. Bu əlifba Qafqaz xalqları yazısının formalaĢmasında mühüm rol oynamıĢdır. Ərəblər Zaqafqaziyanı iĢğal etdikdən sonra albanların mədəniyyəti, dövləti kimi, yazısı da sıradan çıxarılmıĢdır. 1 2 Alban əlifbasında bizim ulu babalarımızın yazıları olmamıĢ deyil. Amma təəssüf ki, islam dininin qəbulundan sonra alban əlifbası ilə yazılan bütün abidələr məhv edilmiĢdir. Ġndi Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətini əks etdirən yazılar içərisində alban yazısına hələlik rast gəlmirik Azərbaycanda ərəb əlifbasının tətbiqinə qədər, çox güman kı, baĢqa əlifbalar da iĢlədilmiĢdir. Təəssüf ki onlar haqqında elə qəti, dürüst məlumatımız yoxdur. Amma Qobustanda tapılmıĢ daĢ kitabədə latın əlifbası nümunələri olması 3 göstərir ki, ulu babalarımız bu 1 Hcrpıiıı В. Возникновение и развитие письма. 1965. стр. 358 2 Шанилзс Л. Г. «Язык и письмо албанисп» Вестник ЛИ ТССР. 1960. .V; |. С тр. 170: Шанилзс Л. Г. «Новые данные об алфавите кавказских албанцев»: труды I конфер. Загафгаэских университетов изл. ЛГУ. 1959 г.: Г. В о р о ш и л. «Qədim alban əlifbası və udin dili haqqında» Az. SSR EA-nın xəbərləri 1963-cı ı|. N- I. səh. 79 'Azərbaycan tarixi. I c. 1961-ci il, səli. 81. əlifbadan da istifadə etmiĢlər. Ana dilimizdə olan ilk yazılı abidə «Dədə Qorqud» ərəb əlifbasındadır. «Dədə Qorquddakı hadisələr VII – VIII əsrlərdəki hadisələrlə səsləĢsə də, onun yazıya köçürülməsi XIII – XIV əsrlərə aiddir. Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinin fonetik sisteminə uyğun gəlməsə də, xalqımız onu dini əlifba kimi, böyük həvəslə tətbiq edirdi. Bu əlifbanın xüsusiyyətini böyük Füzuli belə Ģərh edir: Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn Ki, fəsadi-qələmi sözü Ģur eylər. Gah bir hərf süqutilə qılır nadiri var, Gah bir nöqtə qüsurilə gözü kur eylər. XIX əsrdə dünya xalqlarının elmə, maarifə güclü marağı olduğu üçün savad məsələsi ön plana çəkilmiĢdi. Təsadüfi deyil ki, bu əsri maarifçilik əsri də adlandırırlar. Məhz XIX əsrdə yeni əlifbaya keçmək arzu və təxəyyül olmaqdan çıxıb reallığa çevrildi. Bu həqiqəti o vaxtlar hamı dərk edirdi. «Qafqazda bir sıra Ģəxslər çoxdan baĢa düĢmüĢdülər ki, ərəb əlifbası tatar (Azərbaycan – A. B.) dilinə uyğun gəlmir. Və bu fikrə gəlmiĢdilər ki, onun dəyiĢməsi zəruridir. Və ya onu elə dəyiĢmək ki, o, öz vəzifəsinə uyğun olsun». Bu iĢdə böyük filosof-mütəfəkkir M. F. Axundovun xüsusi xidməti olmuĢdur. Bu haqda çox deyilmiĢ və yazılmıĢdır. Böyük ədib Ə. Haqverdiyev bu məsələdən danıĢaraq yazırdı: «Ərəb əlifbasının türk və fars dillərinə uyğun olmaması hamıya məlumdur. Həmçinin bu əlifbanın öyrənilməsi onunla yazmaq, xüsusən bu əlifba ilə yazılmıĢ kitabları oxumaq noinki coçuqlar, hətta savadlı Ģəxslərin çoxları üçün bir çətin məsələdir. Buna da ən böyük səbəb hürufı müsəvvətinin (saitlərin) yazılmamasıdır. Ona görə də bu əlifbanın istər islahı, istər büsbütün təğyiri yolunda çalıĢanlar çox olublar: Mirzə Melkumxan, Abdulla bəy Əfəndizadə, osmanlı ədiblərinin çoxu; islahatçılar bir qədər müvəffəqiyyət qazanıblar isə, toğyirçilərin zəhməti Azərbaycanda bar verib, buradan da ġərq ölkələrinə yayılmaqdadır. Ərəb əlifbasının dəyiĢilib vo təzə Ģəkil almasının ilk tərəfdarı M. F. Axundzadədir. 2 Mirzə Fətəli Axundov əvvəlcə özü bir layihə düzəldib yeni əlifba təklif etmiĢdi. Sonralar isə ərəb əlifbasına əlavələr etmək təĢəbbüsü göstərmiĢdir. Onun elmi-ictimai fəaliyyəti dövründə ərəb əlifbasının dəyiĢdirilməsi həmiĢə mərkəzi planda olmuĢdur. Onun yeni əlifba layihələri respublika arxivində xüsusi Ģrifllərlə 20 məxəzdə hifz olunmaqdadır. 3 1 Azəbaycanın bütün qabaqcıl ziyalıları yeni əlifba haqqında düĢünmüĢ və az-çox fəaliyyət göstərmiĢlər. Ġndi xalqımız yenə də əlifba islahatı zərurəti qarĢısında qaldığı bir dövrdə iyirminci illərin islahatına geniĢ yanaĢmaq lazımdır. Bildiyimiz kimi, 1920-ci ilin dekabrın 30-da Azərbaycan XKS N. Nərimanovun 1 Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. Изл-во AlI Азсрб. ССР Баку, 1949 г., стр. 391. ■ Ə. Haqverdiyev «M. Fətəli vo orab əlifbası». M. F.Axundov (moqalələr məçmııəsn). 1962-ci il. soh. 90. ‟ Ġbrahimov. «Axundov arxivinin tosviri». 1955-ci il, soh. 62 – 70. təĢəbbüsü ilə yeni əlifbaya keçmək haqqında qərar qəbul etdi. Amma yeni əlifbaya keçmək o qədər də asan deyildi. Dilimizin fonetik sisteminə uyğun olan bir əlifba seçmək lazım idi. Bu iĢə siyasi rəhbərlik etmək Azərbaycan Yeni Türk Əlifbası komitəsinin sədri, Azərbaycan MĠK sədri S. Ağamalıoğluna tapĢırıldı. S Ağamalıoğlu bu iĢə elmi rəhbərlik etmək üçün Simferopoldan prof. B. Çobanzadəni dəvət etdi. 1924-cü ilin sentyabrında Bakıya gələn alim «Yeni yol» qəzetinin müxbirinə verdiyi müsahibədə deyirdi: «Türklər məlum olduğu üzrə, Ģimdiyə kadar 13 əlifba kullanmıĢlar və bunların heç birisi türk dilinin təbiət və üzviyyətinə uyğun olmamıĢdır. Bunlardan ən fənasını ərəb əlifbası saymaq mümkündür. Ərəb əlifbası yalnız tellər kibi bır neçə türkcə-ərəbçə və farsca yazmağa alıĢan ziyalıların əlifbasıdır ki, bu gün təmiz xalq türkcəsilə yazmaq istəyən maarifçilərin iĢinə gəlməz. Çürük təməl üzərində eyi bina qurmaq, Yeni bütün mahiyyəti ilə dilimizə uymayan ərəb əlifbasını islah etmək gücdür. Ərəb əlifbasını bütün sistemi ilə dəyiĢmək lazımdır. Bu təqdirdə yeni bir əlifba meydana gətirmiĢ olursunuz. Latın əlifbası xaricdən əvvəl Azərbaycanda tam müvəffəqiyyət qazanmalıdır ki, digər məmləkətlərdə tətbiqi mümkün olsun... çox asan sübut etmək olar ki, ərəb əlifbası bizi ərəb dili və ədəbiyyatı ilə sıxı-sıxıya bağlamıĢ və türk xalq dilinin edəbiləĢməsinə mane olmuĢ və olacaqdır».' B. Çobanzadə Bakıya gələn kimi YTƏ elmi Ģurasının sədri kimi geniĢ fəaliyyətə baĢladı. Dərhal latın qrafikası əsasında yeni əlifba layihəsi hazırladı. Bu layihə əsasında bir sıra Ģəhərlərdə sərgilər təĢkil edildi. Bunun nəticəsində bütün türk xalqları Bakıya – Yeni Türk Əlifbası komitəsinə müraciət edib onlar üçün əlifba tərtib etməyi xahiĢ etdi. 1 Yeni türk əlifbasına keçmək üçün bütün türk xalqlarının alimləri və ictimai xadimlərinin toplaĢaraq məĢvərət keçirməsi vacib idi. 1925-ci il oktyabrın 25-də Azərbayçan todqiq- tətəbbe cəmiyyətinin türkologiya seksiyasının geniĢ içlası oldu. Burada B. Çobanzadə məruzəsində göstərirdi ki. YTƏ MK türkoloji qurultay çağırmaq təĢəbbüsü qaldırmıĢdır. TəĢəbbüs bəyənilmiĢdir. O, deyirdi ki, «gənc Azərbaycan qoca ġərqin intəhasız qaranlıqları içərisində baĢqalarının mədəniyyəti üçün nümunə ölkəsi olmağı qət etmiĢdir. Bu respublikanın elm və texnika sahəsindəki görkəmli müvəffəqiyyətlərini bilərək heç kəs qurultayın keçirilməsi üçün yer – Azərbaycan paytaxtı Bakının seçilməsinə qarĢı etiraz etmədi». Bu iclasda qurultayı çağırmaq üçün təĢkilat komitəsi yaradıldı. B. Çobanzadə qurultayın məsələlərini, plan və vəzifələrini müəyyənləĢdirirdi. Nəhayət, 1926-cı il fevralın 26- da (martın 5-dək) Azərbaycan tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti və ĢərqĢünaslar cəmiyyəti Bakıda I türkoloji qurultayı çağırdı. Qurultay maarif sarayında (indiki EA binasında) keçirilirdi. Qurultaya 131 nümayəndə gəlmiĢdi. Qurultayın aĢağıdakı tərkibdə rəyasət heyəti seçilmiĢdi: S. Ağamalıoğlu - (YTƏK sədri – Bakı), R. Axundov (Az. KP MK katibi), Bartold V. V. (akademik – Moskva), Baytursin (Qazaxıstan), Bara- xov (Yakutstan), 1 «Yeni yol» qəzeti. 1924-çü il. 3 noyabr (N- 89), soh. 3. 257 Berozdin (ĢərqĢünasların elmi cəmiyyəti), Cəbiyev Həbib (Azərbaycan), Ġbrahim Qalımcan (Tatarıstan), Ġdelquzin (BaĢqırdıstan), Köprülüzadə (Türkiyə), Korxmazov (Dağıstan), Naqanov (Özbəkistan), Naqovitsın (RSFSR xalq maarif komissarlığı nümayəndəsi), Oldenburq (akademik), Pavloviç (ĢərqĢünaslar cəmiyyəti), Samoyloviç (professor), Tıistanov (Qara-qırğız), Çobanzadə (Azərbaycan), Akçokraklı (Krım), Ömər Əliyev (ġimali Qafqaz), Mentsel (Avropa alimləri nümayəndəsi). 1 Qurultayın 17 içlası oldu. 1 Qurultayın martın 2-də keçirilon sokkizinci iclasında B.Çobanzadə türk əlifbası haqqında məruzə ilə çıxıĢ etdi. Bıırada yeni əlifba layihəsi do müzakirə edildi. Burada alim yeni əlifbaya keçmək lüzumunu və elmi ədəbi dilimiz üçün sabit terminologiya sistemi yaratmaq zərurətini elmi əsaslarla sübut etdi. Buna görə də qurultaya köhnə əlifba tərəfdarı kimi gələnlər (məs., Tatarıstan nümayəndəsi Həsən Səbri Ayvazov) yeni əlifbaya səs verdilər. Qurultay 7 səsə qarĢı 101 səslə yeni türk əlifbasını bəyəndi və ölkəmizdə yaĢayan bütün türkdilli xalqlar, habelə Dağıstan xalqları üçün bu əlifbanı tətbiq etmək qərara alındı. B. Çobanzadə yeni latın əlifbasının bütün türk xalqları üçün ümumiləĢdirilməsi (unifıkasiya edilməsi) haqqında yazırdı: 1 Чобанзадс Б. Резюме доклада читанного на заседании тюркологическоП секции об-ва. 20. X. 1925 г. (в сборнике – Известии об-ва обследования и изучения Азербайджана. Баку. АССР., 1926 г.Ле 1. стр. 102). «l) unifıkasiya edilmiĢ əlifba tamamilə latın qrafikası əsasında qurulmalıdır. Latın qrafikasında müstəqil iĢarələrlə göstərilə bilməyən (məs., Ə. Ö. – Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|