Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| A.
B.) türk-tatar dillərinin spesifik səsləri üçün latın sisteminə uyğun olan yeni iĢarələr yaratmalı; 2) sətiraltı və sətirüstü iĢarələrdən istifadə etməməli; 3) fonetik cəhətdən yaxın olan səsləri qrafik cəhətdən do oxĢar iĢarələrlə verməli; 4) daha çox iĢlək səslər üçün daha sadə iĢarələr verməli; 5) türk-tatar dilləri üçün, ümumi sözlər üçün ümumi də iĢarələr qəbul etməli; 6) hər bir dialektin (türk dilləri nəzərdə tutulur – A. B.) spesifik səslərinin göstərilməsi haqda; həmin dialektin nümayəndələrinə ixtiyar verilməlidir ki, latın sistemindən uzaqlaĢmamaq Ģərtilə öz rəylərinə görə öz dillərinə uyğun hərfi iĢarəni seçsinlər; 7) turk əlifbasının unifikasiyası üçün Azərbaycanda qəbul edilmiĢ olan latın əlifbası əsas götürülməlidir».' 1 1 Стенографический отчет I Всесоюзного тюркологического съсзла. Как>. АССР. 1926 г. 406 стр. Yeni latın əlifbasına keçmək haqqında I türkoloji qurultayın qərarı olmasına baxmayaraq, hələ də bəzi mühafizəkar mətbuat orqanları ərəb əlifbası ilə çıxırdı, hətta bəzi qəzet və jurnalların yarısı ərəb, latın əlifbası ilə çap edilirdi. 1929-cu il latın qrafikasına keçidin qəti və dönüĢ ili oldu. Bütün türk xalqlarının yeni latın əlifbasına keçməsi dünyada güclü əks-soda doğurmuĢdu. Fransa ĢərqĢünası prof. Mosinyon ərəb əlifbasından yeni əlifbaya keçən Azərbayçan xalqının bu qəti addımlarını alqıĢlayır və onun bütün türk xalqları üçiin bir ömək olduğunu qeyd edirdi. Latın əlifbasının qəbulundan az sonra Ģəxsiyyətə pərəstiĢ dövrü baĢlandı. Stalin istibdadı dövründə milli dil, milli xüsusiyyət haqqında danıĢmaq burjua millətçiliyi adlandırılır və təhdid edilirdi. Buna görə də latın əlifbasından dərhal 1939-cu ildə Kirili əlifbasına keçməyi bir tarixi zərurət kimi meydana atdılar. Məcburi surətdə rus qrafikasını bizə qəbul etdirdilər. 1939-cu ildə kirill əlifbasına keçərkən dilimizdə səsi olmayan iĢarələri (u, m və s.) də qəbul etməli olduq. Kim bu hərflərin əleyhinə danıĢa bilərdi?! Bu iki hərf 1949-cu ilo qədər, «, to, cisə 1959-cu ilo qədər əlifbamızda qaldı. Ġndi xalqımız yenidən latın əlifbasına qayıtmıĢdır. ORFOQRAFĠYA Molumdur ki, qrafikanın vo əlifbanın olması hələ sabit ümumi yazı demək deyildir. Bilirik ki, hər bir səsin müxtəlif iĢarəsi vardır. Məs., «a» səsinin A, a. A, a; «d» səsinin D, d, D, d; «r» səsinin R, r, R, r və s.formaları vardır. Bu iĢarələrin hamısı həmin səsin qrafemi adlanır. Qrafemlərlə yazmaq olmaz. Məs., dartmaq sözünü «dArTmaQ» Ģəklində yazmaq olmaz. Doğrudur, sözü oxumaq olur. Amma burada müəyyən sistem yoxdur. Müoyyon sistem üçün konkret olaraq qrafemin konkret Ģəkilləri götürülməlidir. Buna alloqraf deyilir. Yuxarıdakı sözün 1 səhv cəhəti onda idi ki, alloqraflar uyğunlaĢdırılmamıĢdı. Əgər dilçiliyin xüsusi sahəsi olan orfoqrafıya (yunança orpho – düzgün, graphe – yazıram) olmasaydı, onda alloqrafları uyğunlaĢdırmaq zəruriliyi olmazdı. Beləliklə, hərfin qrafiki iĢarələrilə konkret formaları bir-birinə qarıĢardı. 1 Qrafem alloqraf münasibəti orfoqrafiyanın elmi-nəzəri proolemidir Orfoqrafiyanın tətbiqi-mədəni cəhəti də vardır. Orfoqrafıya tətbiqi-mədəni cəhətdən ümumi mədəniyyətin ayrılmaz hissəsidir. Orfoqrafıya mədəniyyətin tərkib hissəsi olmaqla yanaĢı, odəbi dilin normalarının sabitləĢməsinə də kömək edir. Hər hansı bir dildə morfoloji prinsipə əsaslanan orfoqrafıya həmin dilin ədəbi normalarının hamı tərəfindən eyni cür qəbul edilməsini Ģərtləndirir. Yuxarıda orfoqrafıya haqqında danıĢarkən bu iki sahə arasındakı əlaqə və münasibətdən bəhs etmiĢ və göstərmiĢik ki, bunların biri digərinə tabe olmamalıdır. Yəni nə danıĢdığımız kimi yazmalı, nə yazdığımız kimi danıĢmalıyıq. Orfoqrafıya da sərbəst ola bilməz. Əgər orfoepiya ' Н и к о л а е в с к а я Т . М . Описание единиц, письменной формы русского языка (в книге опыт описания русского языка в его письменной форме. М., 1964 г. стр. 10.250) normalarının pozulması o qədər də böyük qüsur hesab edilmirsə, orfoqrafiya normalarının pozulması ciddi qüsur hesab edilir. Orfoqrafıya qaydaları elmi nəzəri cəhətdən əsaslandırıldıqdan sonra dövlət tərəfindən xüsusi qərarla qanunlaĢdırılır. Bundan sonra onun pozulmasına yol verilmir. Sabit orfoqrafıya qaydaları aĢağıdakı xüsusiyyətlərə malik olur: 1) Orfoqrafıya sabit olub, onun dəyiĢdirilməsi (pozulması), müxtəlif cür yozulması qadağandır. 2) Hamı vahid orfoqrafıya qanunlarına əməl etməlidir. 3) Ġstər yazıda, istərsə də mətbuatda vahid orfoqrafik qanunlar iĢlənməli, hamı tərəfindən baĢa düĢülməlidir. 4) Orfoqrafıya dilin və qrafikanın əsas xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir. 5) Orfoqrafiya ədəbi dilin inkiĢafına bağlı olaraq zaman-zaman dəyiĢilməli, yeniləĢməlidir. Yoxsa ədəbi dil inkiĢaf edib irəliləyər, onun orfoqrafiyası iso geri qalar, beloliklo, dillo orfoqrafiya arasında əlaqo itər. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|