Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Fonotoji transkripsiya
yazıda || kimi göstərilməklə sözün fonemlərlə verilməsinə deyilir. Fonoloji transkripsiyada səslərin qarĢılıqlı təsiri nəzərə alınmır. Bəzən baĢqa əlifbaların fonem iĢarələrindən istifadə edilir, yazıda [ ] kimi göstərilir. Fonetik transkripsiyanın əhəmiyyəti daha böyükdür. Xarici dilləri öyrənmək prosesində transkripsiyadan istifadə edilməsi mütləq və zəruridir. Çünki xarici dili yazı və kitab vasitəsilə öyrənərkən səslərin düzgün tələffüz edilməsini yalnız transkripsiya vasitəsilə həyata keçiririk... Dünya dilçiliyində əsas transkripsiya iĢarələri bunlardır: 1) Hərəkələr. Ərəb əlifbasındakı 8 sətiraltı və sətirüstü iĢarə transkripsiya iĢarəsidir. 2) || (:) səsin uzunluğunu göstərir. 3) (. - yarımuzunluğu göstərir, 4) v səsin üstündə qoyularaq onun qısalığını göstərir. 5) samit səsi göstərən hərfin altında qoyularaq onun karlaĢdığını göstərir.' DAKTĠLO YAZISI Müasir dövrdə bir sıra qrafika növləri olduğu kimi, yazı növləri də vardır. Qrafika haqqında yuxanda qısa da olsa məlumat vermiĢ və göstərmiĢdik ki, bu, bütöv yazı sistemim əhatə edir. Yazının növləri isə tamamilə baĢqadır. Buraya, görməyən adamların qalın kağız üzərində açdıqları deĢiklərdən ibarət yazı, Morze əlifbası deyilən yazı sistemi (bundan rabitə sistemində geniĢ istifadə edilir) də aiddir. Yazı növlərindən biri də daktilo yazısı -dir. Daktilos – yunanca barmaq deməkdir. Barmaqlar vasitəsilə fikrin ifadə edilməsi kar-lalların əsas ünsiyyət vasitəsidir. Daktilo necə yaranmıĢdır? Əvvəllər adamlar hər Ģeydən mərc qoyduğu kimi, danıĢmamaq haqqında da mərcləĢirmiĢlər. Buna görə də danıĢa bilən adamlar əlləri ilə, iĢarə vasitəsilə danıĢardılar. Bu da sonradan daktilologiyanın meydana gəlməsini əsaslandırmıĢdır. Daktilologiyada bir və ya iki əlin barmaqlarının müxtəlif vəziyyəti hər hansı bir anlayıĢı ifadə etdiyi kimi, müxtəlif hərfləri də bildirir. Kar-lallar üçün təhsil sistemində daktilologiyadan istifadə edilir. Bir əlin barmaqları əsasında qurulan hərf Ģəkli daha anlaĢıqlı olur. Azərbaycanda kar-lallar məktəbində təhsil məhz daktilo əlifbası osasındadır. STENOQRAFĠYA Yazı növlərindən biri də çox geniĢ yayılmıĢ və istifadəsi zəruri olan stenoqrafiyadır. Bu, iki sözdən ibarətdir (sieno – sıx, graphe – yazıram) hərfi mənası sıx yazıram deməkdir 1 Stenoqrafıya bütün dünyada yayılmıĢ ən populyar yazı növüdür. Belə ki, əvvəllər elə böyük rəsmi məclis olmurdu ki, onun gediĢi stenoqramlaĢdırılmasın, stenoqrafıya vasitəsilə rəsmi məclislərin (qurultay, sessiya, müĢavirə, konfrans, senat, seym, məclis) bütün gediĢi yazıda əks etdirilir. Bu isə steııoqrafıyamn əhəmiyyətini artırır. Stenoqrafıya ilk dəfə qədim Misirdə meydana gəlmiĢ, sonralar Yunanıstanda və Romada təkmilləĢdirilmiĢdir Qədim Misir stenoqrafık iĢarələri haqqında məlumatımız yoxdur. Ġndi əldə olan stenoqrafık yazı iĢarələri qədim romalılara məxsusdur. Qədim dövrün məĢhur natiqi Siseronun qulu və Ģəxsi katibi Tiron Misir stenoqramları əsasında yeni – latın dilinə uyğun bir yazı sistemi yaratmıĢdır. Tiron bu yazı 1 F. Y. V c y s ə I o v. «Alman dilinin fonctikası» B. 1980. sah. 56 – 60: S. M. Ba b a y c v. M. Qaraycva. «Ġngilis dilinin fonctikası» B., 1983 səh. 6 – 11; K. O. D a d a $ o v. «Franqız dilinin fonctikası». B. 1980. sistemini baĢqalarına da öyrətmiĢdir. Tironun Ģagirdləri, isə yeni eradan əvvəl 63-cü il dekabrın beĢində Katonun Toiolina əleyhinə ittiham nitqini stenoqramlaĢdırmıĢlar. Bu hadisədən iki min il sonra 1937-ci ildə Londonda müxtəlif ölkələrin stenoqrafları bu yubileyi qeyd etmiĢlər. Rusiyada stenoqrafıya XVIII əsrdə, Azərbaycanda isə iyirminci illərdə meydana gəlmiĢdir. Ġndi stenoqrafıyanı zəruri edən nədir? Hər Ģeydən əvvəl bu, adi yazı sürətinin aĢağı olması ilə əlaqədardır. Adi sürətlə yazan adam dəqiqədə 20 söz yaza bilər. Adi templə deyilən nitqdə isə dəqiqədə 70 – 80 söz deyilir. Məruzə və mühazirələrdə, rəsmi nitqlərdə isə sürət daha böyük olur. Belə ki, hesablamalara görə natiqlər bir dəqiqədə 120 söz deyə bilir. DanıĢıq sürəti ilə adi yazı sürəti arasındakı nisbət aydındır. Bu təxminən – 1/6-ə bərabərdir. Yəni adi yazı ilə mühazirənin – 1/6 - ni yazmaq mümkündür.Buna görə də iti sürətlə yazmaq nəinki zəruri, habelə tələbatdır. Bakı yeni türk əlifbası mərkəzi komitəsi 60-a qədər xalq üçün yeni əlifba tərtib etməkdən əlavə, stenoqrafıya məsələləri ilə də məĢğul olmuĢdu. Belə ki, 1930-cu ildə Bakıda milli unitar stenoqrafıya məsələlərinə həsr edilmiĢ qurultayda milli dillər, o cümlədən Azərbaycan, Ukrayna, özbək, tatar, gürcü, moldov və s. dillər üçün stenoqrafıya sistemi tərtib edildi. Bu dillər üçün stenoqrafık yazı sistemi olaraq P. R. Burlakovun layihəsi əsas götürüldü. Stenoqrafik yazt ilə adi yazının aĢağıdakı fərqlən vardır: 1. Stenoqrafik yazı sürətlə yazmağa – dəqiqədə 120-125 sözü qeyd etməyə imkan veriı 2. Stenoqrafik yazıda bir hərf adi yazıdakı hərfin bir hissəsindən ibarət olur. Bəzən adi yazının bir hərfi stenoqrafik yazının üç hərfini təĢkil edir. Buna gerə də stenoqrafik yazı adi yazıya nisbətən üç dəfə az yer tutur. Adi yazıda m stenoqrafik yazıda 3 hərfi – k, v, /"hərflərini bildirir 3. Əgər adi yazıda dəftər 90° bucaq altında qoyulursa, stenoqrafik yazıda dəftər 45° bucaq altında qoyulur 4. Adi yazıda bir xəttdən istifadə edilir. Stenoqrafik yazıda isə iki xəttdən istifadə edilir. Birinci əsas, ikinci isə yoxlayıcı (kontrol) xətt hesab edilir Yoxlayıcı xəttdən yuxan qalxan iĢarə öz mənasını dəyiĢir, müqayisə et: r 1 ________________________ e_l po t r 5. Stenoqrafik yazıda ideoqramların elementləri qalır. Belə ki, bəzi stenoqrafik iĢarələr sözlərin adına – məzmununa uyğun gəlir. Məs., v – (iribuynuzlu heyvan); – (nöqteyi nəzər); < – (bir tərəfdən); > (digər tərəfdən); () – (alqıĢ); ( ) – (sürəkli alqıĢ) və s. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|