Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| (Sabir)
Bu misallardan birincidə daş sözü nominativ əĢyavi mənasında iĢləndiyi halda, ikinci misalda köçürmə, məcazı mənada iĢlənmiĢdir. Daş sözünün mənası əlamətinə görə ürəklo əlaqələndirilib məcazi mənada iĢlədilmiĢdir. Sözün əzizləmə mənası. Sözün əzizləmə mənası nominativ və ümumi mənalardan kənarda deyil, həmin semantik sahodo yaranır. Əzizləmə və kiçiltmə mənasını, bəlkə də məna çalarını sözə verən ona əlavə edilmiĢ Ģəkilçilər ifadə edir. Məsələn, azərbaycanca evcik, gəlincik, quşcuğaz, mənciyəz, rus dilində домик, тумбочка, куколка və s. müvafiq sözlərin kiçiltmə mənalarıdır. Dil sistemində söz qədər funksiya dairəsi geniĢ olan ıkıncı vahid yoxdur. Dilin funksional fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq söz öz mənasını daralda vo geniĢləndirə bilər. Məsələn, Voton və maşın sözlərini götürək. Vətən ilkin mənada adamın doğulub, boya-baĢa çatdığı konkret yerdir. Amma bu nisbi anlayıĢ müxtəlif yerlərdə müxtəlif məqamlarda müxtəlif cür baĢa düĢülür. Vətən sözü tarixi inkiĢaf nəticəsində öz semantik dairəsini geniĢləndirmiĢdir. Hər bir söz vo hətta söz birləĢməsi funksional fəaliyyət prosesində dar ixtisas və ya tcrmınoloji soviyyodən çıxıb ümumiĢlək xarakter aldıqda məna geniĢlənməsi baĢ verir. Sabit söz birloĢmələrinin semantik həcmi geniĢləndikdə də məna geniĢlənməsi baĢ verir. Məsələn, «topaldıqaç», «ana, məni qurda vermə» oyunu. Məna geniĢlənməsinin əksini söz mənasının daralması təmin edir. Tarixi inkiĢaf və funksional fəaliyyət prosesində sözlər owolki mənalarını ya tamamilə itirir, ya da ondan uzaqlaĢır. Bunun nəticəsində məna daralması baĢ verir. Məsələn, aylıq, donluq sözlərini götürək. Aylıq – əmək haqqı, donluq isə bir paltara çatan əmək haqqı mənalarında iĢlənmiĢdir. Zaman keçdikcə hər iki sözun mənası daralmıĢ, biri movacib, digəri isə parça mənasında iĢlənmiĢdir. Funksional dəyiĢmədən danıĢarkən söz mənasının mütərəqqi vo reqressiv dəyiĢməsini də qeyd etmək lazımdır. Sözlər dildəki fəaliyyəti – iĢlənməsi ilə əlaqədar olaraq öz mənalarını müsbət və ya mənfi istiqamətdə dəyiĢir. Müsbət mənada olan dəyiĢiklik mütərəqqi, Yəni mənanın yaxĢılaĢması adlanır. Məsələn, köpək uşağı söz birləĢməsi mənfi anlayıĢı ifadə edir. Məsələn: Allahverdi: Getmək olmur? Köpək uĢaqları bir iĢ görüblər ki, iĢ olsun? Ġki tirəlik salıblar, nə o yandan bu yana getmək olur, nə də bu yandan o yana. (C. Cabbarlı). Müasir Azərbaycan dilində köpək oğlu və ya köpək qızı müsbət – həsəd, tərif mənalarında da iĢlədilir. Məsələn, Köpək oğlu oxuyanda adama ləzzət verir. Dildə sözlərin mütərəqqi mənada dəyiĢməsi prosesi olduğu kimi, mənanın pisləĢməsi prosesi də gedir. Bəzi sözlər öz əvvəlki yaxĢı, müsbət mənalarını itirərək mənfi məna alır. Məsələn, Azərbaycan dilindəki orov sözünü götürək. Bu sözün ilkin monası ari-ob. Yoııi tomiz-şirin su demokdir. Sonradan söz evfemist mahiyyot alıb – Yoni pis anlayıĢı yaxĢı sözlo ifada etıııok aızu vo tolobi nəticəsində çirkab mənasında iĢlənibdir Məs., həyətin bir səmtində var idi əngənək, yanında çoxluca yuyulmuĢ paltar qalanmıĢdı; erov, Yoni paltarın çirkli suyu axıb, gəlib qapının yanında göl durmuĢdu. (C. Məmmədquluzadə), Dildəki sözlər iĢləndiyi məqamlardan, münasibətlərdən asılı olaraq çoxlu yeni məna və məna çalarlıqları kəsb edir. Bunun nəticəsində sözlərin iislubi UıylaĢması və semantik qruplaĢması meydana gəlir. Sözün mənasından danıĢarkən onun ifadə etdiyi anlayıĢla olan əlaqəsini də aydınlaĢdırmaq lazımdır. Sözün mənası ilo ifadə etdiyi anlayıĢ dialektik vəhdətdədir. Sözün səs tərkibi – xarici cəhəti maddi olduğu halda, onun ifadə etdiyi məna, mənəvidir. Sözün səs tərkibi onun mənasının yaranmasında aparıcı rol oynamır. Belə ki, çörək – komç, kitab – batik. tələbə – o bələ t və s. cür sözlərin quruluĢunda da eyni çür baĢa düĢülmür. Molumdur ki, hər bir sözün fonetik tərkibini səslərin sayından asılı olaraq çoxlu formada demok olar. Amma yeni məna almaq olmaz. Bu o deməkdir ki, sözün ifadə etdiyi məna ondakı səslərdən asılı deyil. Sözün yalnız bircə formada (fonetik qanunlara əməl edərək) düzdükdə məna alınır. Məna ilo anlayıĢı yaxınlaĢdıran, hər ikisinin insanın təcrübəsi, biliyi əsasında bu və ya digər əĢya və hadisə haqqında təfəkkürdə müəyyən bir inikas yaratmasıdır. Lakin sözün mənası ilo anlayıĢ arasındakı fərqi də görməmək olmaz. Sözün mənası ilə anlayıĢ arasında aĢağıdakı fərqlər vardır: 1) Sözün mənası anlayıĢa nisbətən daha geniĢdir. Əgər məfhum əĢya və hadisələrin insan təfəkküründə ümumiləĢmiĢ inikasıdıısa, məna əĢya və hadisə haqqında biliklərin tam toplusudur. Hər hansı bir Ģey haqqında hamıda anlayıĢ ola bilər. Lakin həmin Ģeyin mənasını tam Ģəkildə ifadə etmək üçün məfhumun ifadə edə bilmədiyi daha dərin və geniĢ anlayıĢlara malik olmaq lazımdır. Məsələn: balıq haqqında olan anlayıĢ hələ balıq sözünün ifadə etdiyi tam mənanı bildirmir. Balıq haqqında geniĢ, hərtərəfli, dərin bilik olmadan onun mənasını dərk etmək də olmaz. 2) Məfhumlarda üslubilik olmadığı halda, mənada üslubılık mövcud olur. 3) Məfhumlarda məcazilik olmur, amma məna məcazi ola bilər. Yəni daş sözünün aid olduğu anlayıĢ-məfhum müstəqim olur (daĢ haqqındakı biliklərimizin obyektiv, əĢyavi inikası). Daş sözünün məcazi mənası isə daha çoxdur: a) bərklik mənasında: daşqəlbli, daşürəkli. b) qazanc mənasında: Filankəs daşdan çörək çıxarır. v) ev dağıtmaq mənasında: Evin daşını daş iistə qoymadılar. q) bir iĢi boynuna almamaq mənasında: Daş atıb başını tutdu ki, mənim bu işdən xəbəim yoxdur. ğ) sakitlik mənasında: Daşdan səs çıxdı, ondan yox. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|