Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

Qul, verdi
və s. hissələr olmazsa, kimin ixtiyarı 
vardı uĢağını Məhəmməd, Həsən, Hüseyn və s. 
adlandırsın? Ġslama fanatik münasibət dəyiĢdikdən sonra 
hər kəs Məhəmməd, Əli, Həsən, Hüseyn və s. kimi adlar 
qoya bildi. 
Familiyalar da belədir. Əvvəllər neçə mərtəbəli 
olmasına baxmayaraq, hər kəsin adı, atasının, babasının, 
böyük babasının və s. adları dəqiq olurdu. XIX əsrin 
birinci yarısından sonra rus üsulu ilə «ov» «yev» 
Ģəkilçiləri artırıldı. Bu, çox böyük qeyri- dəqiqlik 

---

yaratdı. Məs., bütöv bir nəsil Məmmədov familiyası 
daĢıyır. Kimdir Məmməd? Familiyanı daĢıyanların çoxu 
bunu bilmir və buna heç əhəmiyyət də vermir. Bu 
səbəbdən do nəsillərin tarixi itir. 
Adamın ad və familiyası əhəmiyyətli məsələdir. 
Ġndi familiya sarıdan özümüzə qayıtdığımız vaxtda 
adlarımız haqqında da dərindən düĢünmək, uĢaqlara 
yüngül zövqsüz adlar vermək olmaz, Unutmaq olmaz ki, 
bu günkü körpə sabah öz adı ilə cəmiyyət içinə çıxanda 
utana bilər. 
Toponimikanın da əhəmiyyəti böyükdür. Bəllidir 
ki, yer adları ana dili osasında yaranır. Yer adları 
müxtəlif münasibətlərlə yaranır. Toponimlər xalqın 
tarixini öyrənmək iĢində çox mühüm mənbə rolu 
oynayır. 
Frazeologiya. Frazeologiya termini iki yunan 
sözünün (frasis – ifadə, logos – elm) birləĢməsindən 
əmələ gəlib dildəki sabit birləĢmələri əhatə edir. 
Frazeologiya geniĢ mənada iki sahəni əhatə edir: 1) 
dildəki frazeoloji birləĢmələrin məcmusunu; 2) bu 
birləĢmələri öyrənən elm sahəsini. 
Dildəki söz birləĢmələri müxtəlif xarakterdə olur. 
Sintaksis bəhsində görəcəyimiz kimi, sözlər elə iisulla 
birləĢə bilər ki, öz əvvəlki mənalarını itirməsin, Yəni 
birləĢmə daxilində öz əvvəlki mənasını saxlasın. Belə 
birləĢmələr nitq prosesində 
yaranır vo həmin sözlər asanlıqla birləĢmə 
tərkibindən çıxıb baĢqa sözlərə birləĢərək yeni söz 
birləĢməsi yaradır. Belə birləĢmələr nitq vahidi olub, 
sərbəst birləĢmələr adlanır. Frazeoloji birləĢmələrdə isə 
birləĢmənin komponentləri əvvəlki leksik mənasından 

---

uzaqlaĢmıĢ olur. Sərbəst söz birləĢmələrinə nisbətən 
sabit söz birləĢmələri dildə sonralar yaranır. Bunu sadəcə 
belə bir məntiqlə sübut etmək olar ki, sabit birləĢmələr 
sərbəst sez birləĢmələri əsasında yaranır. Doğrudur, 
bunu inkar edənlər də vardır, amma frazeoloji birləĢməni 
göydəndüĢmə hesab etmək olmaz. Hər hansı bir söz bu 
və ya digər əlamətinə görə öz ilkin məna yuvasından 
uzaqlaĢmıĢ səviyyədə baĢqa bır sözlə birləĢir. Burada 
xalqın dünyagörüĢü, həyat tərzi ilə yanaĢı həmin sözün 
aid olduğu əĢya və anlayıĢın aparıcı rolu olur Məsələn, 
Azərbaycan xalqının dünyagörüĢünə görə, gözəl odur ki, 
qaĢı, gözü qara olsun. Rus xalqında isə sarıya üstünlük 
verilir. Bu səbəbdən eyni ekspressiv ifadə zonasında 
müxtəlif idiomatik ifadələrdən istifadə edilir: Niyə, sənin 
qaĢın qaradır? Почему, ты рыжая что ли? 
Yuxanda dediyimiz kimi, frazeoloji birləĢmələr 
xalqın dünyagörüĢündən və dilnn daxili qanunlarından 
yarandığı üçün nə tərkib hissələrinə ayrılır, nə də baĢqa 
dilə tərçümə edilir. 
B. N. Qoloviııin sözləri ilə desək, frazeologizmlər 
danıĢan təro.indən hazırlanmır. Onlar dildə hazır Ģəkildə 
mövcuddur. Hamı onlardan hazır Ģəkildə dil vahidi kimi 
istifadə edir. 
Sərbəst söz birləĢmələrinə nisbətən frazeoloji 
birləĢmələrin öyrənilmə tarixi o qədər də qədim deyil. 
Bu günə qədər dünya dilçiləri arasında fıazeologiya 
haqqında hamının qəbul edə biləcəyi ümumi, konkret bir 
fikir yoxdur. Dildə hazır Ģəkildə mövcud olan bütün söz 
birləĢmələrinin hamısını frazeoloji birləĢmə hesab 
edənlərlə 
yanaĢı, 
belə 
söz 
birləĢmələrinə 
komponentlərinin parçalanması, üzvlənməsi mümkün 

---

olmayan söz birləĢmələrini daxil edənlər də vardır. 
Dilçilik tarixində frazeologiyanın tədqiqat tarixi 
Ferdinand de Sössür və ġ. Ballidən baĢlayır. Rus 
dilçiliyində V. V. Vinoq- radov, N. M. ġanski, O. S. 
Axmanova, Azərbayçan dilçiliyində H.B.Bayramov, S. 
Ə. Cəfərov vo baĢqaları frazeologiya üzərində 
ohomiyyətli araĢdırma aparmıĢlar. Ġndi dilçiliyimizdə 
frazeo- logiyanın bütöv bir sistemi hazırlanmıĢdır.
1
Ümumi və xüsusi dilçilik aspektində frazeologiya 
haqqında kifayət qədər bəhs edildiyini nəzərə alaraq bu 
məsələdən geniĢ bəhs etməyə lüzum görmürük. 
Frazeoloji birləĢmələrin quruluĢu, komponentləri 
arasındakı münasibətlərdən bəhs etmək üçün zərurət 
yoxdur. Onların xarakteri haqqında qısaca bəhs etmək 
istərdik. 
Ġdiomlar. Belə birləĢmələrdə komponentlərin hər 
ikisi öz müstəail mənasını itirir. Belə birləĢmələr 
frazeoloji qovuĢma da adlanır. 
Məsələn,
Gözüm su içməyir heç Xuramandan,
Onu baĢqa ruhda böyütmüĢ zaman. 
(S. Vurğun) 
O gedən gündən evimizin hər bucağına qəm çılə- 
nib.(A.Babayev)
Bu cümlələrdəki g
özü su içməmək, qom çiləmək 
frazeodoji qovuĢmadır. 
Frazeoloji 
birlik. 
Belə 
birləĢmələrdə 
1
H.
A. Bayramov Azərbaycan dili frazcologiyasının əsasları. B. 
«Maarif». 1978. 
273 

---

komponentlərdən birinin mənası bir qədər hiss edilir. 
Məsələn: 
söz salınaq, gözdən pərdə asmaq, pişiyini 
aqaca dımıaşdtrmaq, nazım çəkmək
və s. 
Məsələn,
Bir qönçə yetirdim, bəzədim nazını çəkdim,
Aldı fələk əldən onu, yarım yada düĢdü. 
(C Cabbarlı). 
Rus dilində: Намылить голову. Дело мастера 
боится. 
Frazeoloji birləĢmə. Frazeoloji birləĢmələrdə 
komponentlərdən biri öz əvvəlki mənasında iĢlədilir. 
Məsələn: 
qayğı çəkmək, dilə-dişə düşmək, daşa dönmək
və s. 
Saqiya, cam tut ol aĢiqə kim qayğuludur Qayğu 
çokmak nə üçün, cam ilə aləm doludur 
(Füzuli) 
Rus dilində: 
точить лясы, 
Qeyd etmək lazımdır ki, dildə frazeoloji söz 
birləĢmələri olduğu kimi, frazeoloji cümlələr də olur ki, 
onları təhlil etmək, cümlə üzvlərinə ayırmaq olmur. 
Məsələn: Sənin ağzın nədir, mənim bir sözümü iki 
eləyəsən və yaxud, Pristavın ağzı nə idi ki, Nəbinin 
qabağına ağac tuta. 
Bu cümlələri sintaktik çəhətdən təhlil etmək 
olmaz.