Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ORFOQRAFĠYANIN
TƏRTĠBĠ PRĠNSĠPLƏRĠ Orfoqrafik qaydaları müəyyənləĢdirərkən hansı meyarı əsas götürməli, hansı mövqedən çıxıĢ etməli? Bu sahədə əsas mövqe ümumxalq ədəbi dilinin normaları, orfoqrafik qaydaların mütərəqqiliyi olmalıdır. ÇalıĢmaq lazımdır ki, orfoqrafiya qaydaları heç bir dilin qaydalarını təqlid etməsin, məhz, öz konkret quruluĢundan, səs sistemindən çıxıĢ etsin. Orfoqrafiya qaydaları ilə prinsiplərini eyniləĢdirmək olmaz. Prinsiplər ümumi və universal cəhət olub bütün dillərə aiddir. Yəni bütün dillərin ümumi orfoqrafik prinsipləri vardır. Bu prinsiplərin hər biri konkret dillərə tətbiq edilərkən aparıçı rol oynayır. Belə ki, Azərbaycan dilində fonetik prinsip aparıcı olduğu halda rus dilində morfoloji, ingilis dilində tarixi-ənənəvi prinsip aparıcı rol oynayır. Orfoqrafiya qanunları tərtib edilərkən aĢağıdakı üç prinsip əsas götürülür: a) fonetik; 2) morfoloji; 3) tarixi-ənənəvi. Fonetik prinsip. Bu prinsip orfoqrafiyanı orfoepi- yaya yaxınlaĢdırır. Bu mütərəqqi haldır ki, danıĢıq ilo yazı arasında fərqlər azalır. Lakin milli ədəbi dildə hələ do yaĢamaqda olan dialekt ünsürləri fonetik prinsipi orfoqrafiya üçün əsas götürməyə imkan vermir. Yəni xalq danıĢıq dilindəki müxtəliflik orfoqrafıyaya gətirilə bilməz. Belə ki, danıĢıqda «gələcək», «goləjək», «gəlicek», «gələcax», «golecəx» və s. kimi formalar mövcuddursa, onu yazıda yalnız bircə formada vermək lazımdır. Deməli, hər kəs danıĢdığı kimi yazsa, onda hərc-mərclik yaranar Bunu aradan götürmək üçün baĢqa prinsipdən – morfoloji prinsipdon istifadə etmək lazımdır. Bu prinsipin tələbinə görə söz deyildiyi kimi, deyil, morfem Ģəklində və o konkret morfem kimi qəbul edildiyi formada yazılır. Bilirik ki, çıxıĢhq hal Ģəkilçisi «-dan», «-don» qəbul edilmiĢdir. Ġndi onu sözlərə yalnız bu Ģəkildə əlavə etmək lazımdır. DanıĢıqda «nan» iĢlodilməsino baxmayaraq, yazıda «dan» forması iĢlədilıı atamdan, əlimdon, damdan, Qurbandan vo s. Kök morfemlər do oslindo olduğu kimi yazılır. Mos., dilimizdə deyi! sözü bir çox formada (degil, dögül, döy, döy/ü, dögür, doyir, dəyi/, döyülü və s.) iĢlədilir. Halbuki, bunun bircə morfem forması vardır – «deyil»! Morfoloji prinsip ədəbi dil normalarının sabitləĢməsinə və inkiĢafına çox kömək edir. Bəzi sözlər nə müasir vəziyyətdəki tələffüzü, nə də morfem tərkibini nəzərə alaraq yazılır. Bu, hər hansı bir sözün tarixən, ənonovi olaraq necə deyildiyi kimi yazılır. Bu prinsipin orfoqrafıyada geniĢ tətbiqi, müəyyən mənada nisbi xarakter daĢıyır. Məs., fransız dilinin orfoqrafiyasında bu prinsip apayrıcı rol oynadığı halda, Azərbaycan dilində o qədər də geniĢ tətbiq edilmir. Məs., Azərbaycan dilində bir sıra sözlər indi tələffüz edildiyi kimi deyil, tarixən iĢlədildiyi kimi yazılır. Əlbətdo – əlbəttə, köynəy – köynək, pıçaq – bıçaq və s Rus dilində hamı Москва, основной dediyi halda, tarixən iĢlədildiyi formada Москва, основной və s. kimi yazılır. Qrafikanın, orfoqrafiyanın, orfoepiyanm üçünün birləĢdiyi bir dilçilik sahəsi vardır ki, bu da transkripsiya adlanır, Bu söz latınca transkriptio – sözündən olub, səslərin danıĢıqda düzgün ifada *>'*-malannı göstərən iĢarələr sistemindən ibarətdir. TransKripsiyanın iki növü vardır: 1. Fonoloji; 2. Fonetik. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|