Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| v FƏSĠL
LEKSĠKOLOGĠYA Leksikologiya dilçiliyin ohəmiyyotli saholərindən biri olub, dilin leksik tərkibini öyrənir. Bu termin iki yunan sözündən ibarətdir: lexsis – söz, togos – söz. Yəni söz haqqında söz, söz haqqında elm. Dil strukturunu öyrənən baĢlıca dilçilik sahələri (fonetika, morfologiya, sintaksis) kimi leksikologiya da öz tədqiqat istiqamətinə görə üç qismə bölünür: t i. Təsviri leksikologiya. 2. Tarixi leksikologiya. 3. Müqayisəli leksikologiya. Tesviri leksikologiya – konkret bir dilin və ya dil ailəsinin leksik tərkibini müasir inkiĢaf səviyyəsində öyrənir Təsviri 1 leksikologiya bu gün dildə iĢlənən leksik vahidlərin sistemini, məna qruplarını, dildə iĢlənmə xüsusiyyətlərini öyrənir. Tarixi leksikologiya – hər hansı bir dilin və ya geniĢ mənada difailəsinin leksik sistemini tarixi inkiĢaf aspektində öyrənir. Bəzən elə hallar olur ki, bir dildə iki söz müvazi iĢlənir, tarixi inkiĢaf nəticəsində bunlardan biri dildən çıxır (məs. arxaikləĢən sinonim sözlər). Dildə hər hansı bir sözün nə vaxt dildə peyda olması və yaxud hər hansı bir sözün dildən çıxması tarixi leksikologiyanın tədqiqat obyektinə daxildir. Bundan əlavə, tarixi leksikologiya sözün etimologiyasını (həqiqi – etimoloji mənasını) də öyrənir. Etimologiya iki yerə bölünür: 1) uydurma, yalançı xalq etimologiyası; 2) elmi etimologiya. Uydurma – xalq etimologiyası sözün varid formasına əsaslanır və bu formanın keçirdiyi tarixi inkiĢaf və dəyiĢikliyi nəzərə almır. Məsələn: rus dilində Hopeezııüa – noeepxuua Azərbaycan dilində: kommunist – qomnist, poliklinika – poluklinika, pasport – başbilitvo s. Elmi etimologiya isə sözün daxili formasından çıxıĢ edərək, onun keçirdiyi tarixi inkiĢaf və təkamül, fonetik dəyiĢikliyi nəzərə alır. Sözün etimoloji I mənasının müəyyənləĢdiril- ! məsində üç cəhətlə rastlaĢırıq: 1) söz öz ilkin mənası ilə əlaqəsini kəsməmiĢdir; 2) sözün müasir forması ilə ilkin forması arasındakı olaqo kosilmok üzrodir; 3) olaqo tanıam kəsilmiĢdir. Birinci voziyyotdo olan sözlor dildo daha çoxdur. Bunların mənasını dürüstləĢdirmək çox çotindir. Məsolən, su, çöruk, yol golmək, getmək vo s. Belə sözlər, əlbəttə, dildə təsadüfi yaranmamıĢdır. Bununla belə, onların mənasını axtarmaq elm üçün o qədər də faydalı deyil. Ġkinci vəziyyətdə – Yəni ilkin məna ilə əlaqəsini itirməkdə olan sözlor dilçilik üçün daha maraqlıdır. Çünki həmin sözlərin daxili formasından onların keçirdiyi tarixi dəyiĢiklikdən çıxıĢ edərək ilkin mənasını və müasir mənanın törəmə yuvasını müəyyənləĢdirmək olur. Məsələn, yastıq, dustaq sözlərini götürək. Bu günkü formada onların ıt.ənasını müəyyənləĢdirmək o qədər də asan deyil. Amma dilimizin tarixində s vo t səslərinin yerdəyiĢmə hadisəsini nəzərə aldıqda həmin sözlərin yatsıq və dutsaq. Yəni yatılan yer və tut saxla sözlərindən törədiyini görərik. Üçünçü vəziyyətdə olan – Yəni ilkin məna və forması ilə əlaqəni tam itirmiĢ sözlərin etimoloji mənasını tapmaqda dilçilik tarixi hadisə və rəvayətlərə əsaslanır. Bəzən hadisə vo rəvayət unudulsa da, onunla bağlı ad qalır. Məsələn, Təvəkkül dərəsi, Dilbər döngəsi toponimlərində olduğu kimi, Təvəkkül gözətçi olduğu dərə, Dilbərin igidlik göstərdiyi döngə onların adı ilə adlanır, neçə əsr keçəndən sonra da həmin toponimlor həmin adı daĢıyır. Tarixi leksikologiya təsviri leksikologiyanın bir |