Süfrə
(planula)
Yumurta
Yetkin
meduzalar
Meduza
sürfələri
Polip
Yumurta
hüceyrə
Sperma-
tozoidlər
Mayalanmış
yumurta
Yetkin
hidra
Сinsi çoxalma
Aureliya meduzasının həyat dövranı
Şirin su hidrasında mayalanma
çarpaz gedir.
Yumurta hüceyrə
Spermatozoid
67
66
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
3
3
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Hidranın ektoderma və entoderma qatında yerləşən hüceyrələri qeyd edin:
1. Həzm şirələri ifraz edən vəzili hüceyrələr.
2. Digər hüceyrələri əmələ gətirən aralıq hüceyrələr.
3. Qıcıqları ötürən sinir hüceyrələri.
4. Qidanı həzm edən həzm hüceyrələri.
5. Müdafiə və qidalanmada iştirak edən dalayıcı hüceyrələr.
6. Cinsi çoxalmada iştirak edən cinsiyyət hüceyrələri.
Ektoderma
Entoderma
1. Düzgün variantı seçin:
1) Bağırsaqboşluqlular
ikiqatlı/üçqatlı heyvanlardır.
2) Hidra yeraltı əşyalara
döşənəyin/qolcuqların köməyi ilə yapışır.
3) Hidranın xarici qatı
ektoderma/entoderma adlanır.
4) Həssas tükcük hidrada
dalayıcı hüceyrələrdə/sinir hüceyrələrində yerləşir.
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Bədəni çətirə oxşayır;
2. Kirəc skeletə malikdir;
3.
Qara piqmentli gözcükləri var;
4. Ağız dəliyi 5-12 ədəd qolcuqlarla
əhatələnmişdir;
5. Ağız bədənin alt hissəsində yerləşir;
6. Şirin sularda yaşayır.
28.
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti
Qədim yunan əfsanəsinə görə, Lerney hidrasını məhv etmək Herakl kimi
güclü bir qəhrəman üçün də asan olmamışdı. Hidranın hər vurulmuş bir ba-
şı əvəzinə ikisi əmələ gəlirdi. Herakla kömək edən İolay kəsilmiş başların
yerini məşəllə yandırandan sonra onlar hidranı məhv edə bildilər.
· Əfsanəvi hidranın hansı xüsusiyyəti həqiqətə uyğundur?
Şirin su hidrası ilə meduza arasında oxşar və
fərqli cəhətləri müəyyən edin.
Nəticəni müzakirə edin: Hansı xüsusiy-
yətlərinə görə onlar bir tipə aid olunur?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti. Bağırsaqboşluqlular tipinin
nümayəndələrində həyat fəaliyyəti prosesləri oxşar şəkildə baş verir.
Maddələr mübadiləsi, qıcıqlanma və çoxalmada bu oxşarlıqlar daha səciy-
yəvidir.
Hərəkət. Azhərəkətli və ya fəal hərəkətli formaları vardır. Azhərəkətli for-
malar
polip, fəal hərəkətlilər isə
meduzalar adlanır.
Qidalanma. Bağırsaqboşluqlular yırtıcıdır. Tutulan qida ağız dəliyindən bağır-
saq boşluğuna ötürülür və daxili qatın hüceyrələri tərəfindən həzm olunaraq
bədənə sorulur. Həzm olunmayan qalıqlar yenidən bağırsaq boşluğuna düşür,
sonra isə ağız vasitəsilə xaricə atılır.
Tənəffüs. Bütün bədən səthi ilə suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.
İfrazat. Bədəndə yaranan son parçalanma məhsulları da bütün bədən səthi ilə
xaric edilir.
Qıcıqlanma və refleks.
və bu,
refleks adlanır.
Çoxalma. Əlverişli şəraitdə qeyri-cinsi, əlverişsiz şəraitdə isə cinsi yolla
çoxalır. Qeyri-cinsi çoxalma tumurcuqlanma yolu ilə, cinsi çoxalma cinsiyyət
hüceyrələrinin (qametlərin) iştirakı ilə baş verir.
bəzilə-
rində cinsi çoxalma zamanı eyni bir orqanizmdə həm dişi, həm də erkək
cinsiyyət hüceyrələri yaranır. Belə orqanizmlər (məsələn, şirin su hidrası)
her-
Bağırsaqboşluqlularda sinir hüceyrələri mövcuddur. Bu
hüceyrələrin köməyi ilə qıcıqlara cavab verilir
Bağırsaqboşluqluların
mafrodit adlanır. Digərlərində isə
erkək və dişi cinsi hüceyrələr ay-
rı-ayrı fərdlərdə yaranır. Belə or-
qanizmlər
ayrıcinsli adlanır.
Regenerasiya.
bədən hissələrini ye-
nidən bərpaetmə qabiliyyətinə ma-
likdir. Bu proses
regenerasiya ad-
lanır. Regenerasiya aralıq hücey-
rələr hesabına baş verir.
Bağırsaqboşluqlu-
lar itirilmiş
Qeyri-cinsi
çoxalması
(tumurcuqlanma)
Bağırsaqboşluqlularda
həyat fəaliyyəti
Şirin su hidrası
Qıcığa cavab
Hərəkəti
A. Hidrozoalar sinfi
B. Sifoid meduzaları sinfi
C. Mərcan polipləri sinfi
İynə
3
3
69
68
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
Düzgün ifadələri seçin:
1. Bağırsaqboşluqlular şüalı simmetriyaya malik orqa-
nizmdir. 2. Bağırsaqboşluqluların bütün nümayəndələrinin dalayıcı hüceyrələri
var. 3. Hidranın hərəkəti dalayıcı sapların yığılması hesabına baş verir. 4. Ba-
ğırsaqboşluqluların bütün nümayəndələri yırtıcıdır. 5. Hidralar qıcıqlara cavab
verə bilmir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Düzgün cavabı seçin:
1. Planula nədir?
А. Meduzanın bədəninin qatı
B. Meduzanın sürfəsi
C. Hidranın ziqotu.
29.
Yastı qurdlar tipi
Bu orqanizmlər təəccüb doğurur. Onların bəzilərinin yarpaqşəkilli bədəni olur.
Digərləri insanda ikrah hissi doğuran parazitlərdir. Bunların hamısı yastı
qurdlara aiddir.
· Sizcə, yastı qurdların bağırsaqboşluqlularla müqayisədə
mürəkkəbləşməsi özünü nədə büruzə verir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yastı qurdların nümayəndələri dəniz və ya şirin sularda yaşayır, bə-
ziləri parazitlik edir. 25 mindən çox növü var. Onların quruluşu bağırsaq-
boşluqlulara nisbətən mürəkkəbdir. Bədənləri bel-qarın istiqamətində
yastılaşmışdır və
ektoderma, entoderma, mezoderma adlanan hüceyrə
qatlarından ibarətdir. Bədən örtükləri həlqəvi və uzununa yerləşmiş
əzələlərlə birlikdə
dəri-əzələ kisəsini əmələ gətirir. Daxili orqanları
Yastı qurdların bədəninin
ortasından
bir müstəvi
keçirsək, onun sağ hissəsi
sol hissəsinin güzgüdə əksi
kimi görünər.
Bu cür
simmetriya
ikitərəfli
simmetriya adlanır.
arasındakı boşluq
birləşdirici toxumadan ibarət
parenxima ilə doludur.
Bağırsaqboşluqlulardan fərqli olaraq, yastı qurdlarda yaxşı inkişaf etmiş
orqanlar və orqanlar sistemi yaranmışdır. Aktiv hərəkət nəticəsində
Şəkillərə baxın.
Əlamətlər:
Hansı şəkildə bağırsaqboşluq-
luların nümayəndəsi göstərilmişdir? Əlamətlər-
dən bağırsaqboşluqlulara aid olanları seçin (di-
gər əlamətlər yastı qurdların nümayəndələrinə
aiddir).
1. Bədən iki hüceyrə qatından ibarətdir. 2. Bədən
üç hüceyrə qatından ibarətdir. 3. Şüalı simmet-
riya. 4. İkitərəfli simmetriya. 5. Dəri-əzələ kisəsi
var. 6. Toxuma və orqanlar yoxdur. 7. Dalayıcı
hüceyrələri var.
– Yastı qurdun şəklinə əsasən daha hansı əla-
mətləri göstərə bilərsiniz?
Kirpikli
qurdlar sinfi
Göz
Ağız
Baş
Udlaq
İfrazat
sistemi
Kirpiklər
a
b
Sorucu qurdlar sinfi
Ağız
sormacı
Qarın sormacı
2. Verilənlərdən hansını bütün
bağırsaqboşluqlulara aid etmək olar?
А. Dalayıcı hüceyrələrin olması.
B. Hərəkətsiz həyat tərzi.
C. Fəal hərəkət etmək qabiliyyəti.
ikitərəfli simmetriya meydana gəlmişdir.
Yastı qurdlara
kirpikli, sorucu, lentşə-
killi və s. siniflər daxildir.
Kirpikli qurdlar sinfi. Geniş yayılmış
nümayəndəsi
ağ planaridir ( ). Gölmə-
çələrdə və durğun sularda yaşayır. Şəffaf
ağ rənglidir. Bədən ölçüsü 1,5-3 sm-ə
çatır. Bədəni xaricdən kirpiklərlə örtülü-
dür. Bu səbəbdən də onu kirpikli qurdlar
sinfinə aid edirlər. Planarinin yastılaş-
mış bədəni öndən genişlənmişdir. Burada
qısa
lamisə çıxıntıları və iki qara piq-
mentli
göz, qarın hissədə isə
ağız yer-
ləşir. Bədənin formasının dəyişməsində
və hərəkətdə bədən örtüyü altında yer-
ləşmiş əzələlər iştirak edir. Bədəndə olan
parenxima daxili orqanların zədələnmə-
sinin qarşısını alır və ehtiyat qida
mənbəyi rolunu oynayır.
Sorucu qurdlar sinfi. İnsan və heyvan
bədənində yaşayan parazit nümayəndəsi
qaraciyər sorucusudur ( ). Uzunluğu 3-4
sm-ə çatır. Yarpaqşəkilli bədəni bel-qarın
istiqamətində yastılaşmışdır. Bədənin ön
hissəsindəki ağızın kənarı qalınlaşaraq
əzələli
ağız sormacını əmələ gətirir. Qa-
rın hissədə yerləşən
qarın sormacı vasitə-
silə qaraciyərə yapışır. Ağız sormacının
köməyi ilə qaraciyər hüceyrələri və qanla
qidalanır.
Lentşəkilli qurdlar sinfi. Bu qurdlara
insanın nazik bağırsağında, yetkin halda
parazitlik edən, uzunluğu bəzən 4-10
metrə çatan
öküz soliteri aiddir ( ). Qur-
dun bədəni
başcıqdan, qısa
boyuncuqdan
və 1000-ə qədər
buğumdan ibarətdir. Baş-
cıqda bağırsağa yapışmağa xidmət edən 4
ədəd əzələli sormac yerləşir. Boyuncuq-
dan əmələ gələn buğumlar hesabına qur-
dun bədəni uzanır. Buğumların sayının
artması və böyüməsi ömrü boyu davam
edir.
a
b
c
c
Lentşəkilli qurdlar sinfi
Sormaclar
Başcıq