64
Ağdam yaxınlığında yerləşən Üzərliktəpə qədim yaşayış
məskənində Örənqala ekspedisiyası tərəfindən aparılan arxeoloji tədqiqatlar
(1954-1956) nəticəsində orta tunc dövrünə aid çoxsayda monoxrom naxışlı
qab qırıqları əldə edilmişdir. Bu ekspedisiya tərəfindən Mil düzündə aparılan
kəşfiyyat işləri nəticəsində Göytəpə, Rəsultəpə, Nərgiztəpə və Babalartəpə
adlı qədim yaşayış məskənlərindən orta tunc dövrünə aid boyalı qab qırıqları
aşkar edilmişdir.
1970-1990-cı illərdə Naxçıvanda aparılan qazıntı işləri zamanı
arxeoloq V.Əliyev tərəfindən Nəhəcir, Bulalıtəpə, Qarabağlar və digər qədim
yaşayış yerləri qeydə alınmış və bu abidələrdən maraqlı materiallar
toplanmışdır. Bundan başqa, Q.İsmayılzadə tərəfindən Fizuli rayonunda
Günəştəpə, Qaraköpəktəpə, Kültəpə, Xantəpə, Uzuntəpə və s. yaşayış
məskənlərində də tədqiqat işləri aparılmış və bu dövrə aid maddi mədəniyyət
qalıqları aşkar edilmişdir.
Baba Dərviş - Cənubi Qafqaz ərazisində, konkret olaraq
Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyətindən əvvəl mövcud olmuş yaşayış
məskənlərinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən və Naxçıvandakı Kültəpə
abidəsindən sonra tunc dövrünə aid zəngin material verən arxeoloji abidə
Qazax rayonunda yerləşən Baba Dərviş abidəsidir. Burada ilk arxeoloji
tədqiqatlar 1958-1962-ci illərdə AMEA-nın Tarix İnstitutu tərəfindən təşkil
edilmiş və Qazax arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən həyata keçirilmişdir.
Abidə Ağstafa çayının sol sahilində yerləşir. Aşkar edilmiş əsas mədəni
təbəqə Kür-Araz mədəniyyətinə aid olan maddi mədəniyyət qalıqları ilə çox
zəngindir. Bu mədəni təbəqənin alt qatında dörd qazma aşkar olunmuşdur.
Bu qazmaların diametri 3-4 m, dərinliyi 1m-dir. Qazmalarda aparılan
qazıntılar zamanı maraqlı əmək alətləri və saxsı məmulatlar aşkar edilmişdir.
Bunlar əsasən dəvəgözü, çaxmaqdaşı və sümükdən olan əmək alətləri və
arxaik, qədim saxsı qırıqlardan ibarətdir. Bu saxsı qablar qırmızı rəngdə olub
sadə formalıdırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, analoji saxsı qablar Qazaxın
qədim yaşayış məskənlərindən, o cümlədən Şomutəpə və Töyrətəpənin alt
təbəqələrindən də aşkar edilmişdir. Baba Dərviş yaşayış məskəni xarici
görünüşünə görə Qafqazın Şenqavit, Kosi-Koter, Kvaçxelebi, Qayakənd,
Vəlikənd kimi abidələri ilə oxşarlıq təşkil edir.
Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərindəki erkən tunc dövrü arxeoloji
abidələri əsasən, Kür-Araz mədəniyyətinə aid edilən və əkinçiliklə məşğul
olan tayfaların yaşayış məskənlərindən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu
mədəniyyətin yaşayış məskənlərinin ilkin izləri Azərbaycanın müxtəlif
bölgələrində qeydə alınmış və e.ə.VI-V minilliklərə aid edilmişdir. Odur ki,
Qarabağ ərazisində Qafqazdan cənubda çox sayda xış nümunələri tapılmışdır.
Abxaziyanın Oçamir adlı erkən tunc dövrünə aid olan yaşayış yerində də bu
tip xış nümunələrinə təsadüf olunur.
65
Ümumiyyətlə, daşdan hazırlanan belə xışlar forma etibarilə Yaxın
Şərqin ərazisində öyrənilən bəzi abidələrdən, o cümlədən IV minilliyə aid
olan Şimali Mesopotamiyadan da məlumdur (e.ə.VI-IV minilliyə aid olan
Xassun, Xalaf mədəniyyətlərini misal çəkmək olar).
Analoji tapıntılara əsasən bu tipli əmək alətlərinin Qafqaza Şərqi
Anadolu və Eorox su hövzəsi yolu ilə Ön Asiyadan daxil olması ehtimal
olunur.
Qafqazın qərb hissəsinin mədəni-tarixi inkişafının digər ərazilərdən
fərqli olmasını Azərbaycandan şimalda aşkar edilən abidələr də sübut edir.
Xüsusilə, Soçi-Adler ərazisindən aşkar edilən Axştır I-V, İmeretiya limanı,
Moldova və digər abidələrdən aşkar edilən maddi mədəniyyət qalıqları
Abxaziyadan tapılan eneolit dövrünə aid materiallardan fərqlənmir.
Beləliklə, Qafqazın Qara dəniz sahilləri ərazisində öyrənilən dövrdə,
Neolit dövründə olduğu kimi özünəməxsus mədəniyyət inkişaf etməkdə
olmuşdur.
Bu mədəniyyətlər Cənubi Qafqazın erkən əkinçilik mədəniyyəti
abidələrindən fərqliydi. Bu mədəniyyət Odisi, Kistrik və Aşağı Şilovka kimi
yerli neolit mədəniyyətləri, erkən tunc dövrünə aid Oçamçiri yaşayış yeri,
Voronsov mağarası və digər abidələri arasında müəyyən xronoloji çərçivəyə
daxildir (e.ə. IV-III minilliyin əvvəlləri). Bu tarix aparılan radiokarbon
analizlərin nəticəsi ilə dəqiqləşir, yəni Macar yaşayış yeri üçün bu çərçivə
3810+90 ili əhatə edir.
Şimali Qafqazın qədim dövrə aid arxeoloji abidələri çox az
öyrənilmişdir. Bunlardan Aqubekov yaşayış yerinin, Nalçik nekropolunun
(Kobarda-Bolqarda yerləşir) adını çəkmək mümkündür. Aqubekov yaşayış
yeri eneolit dövrünə aiddir, Nalçik şəhəri yaxınlığında yerləşir. Abidənin
mədəni təbəqəsinin qalınlığı 0,4-0,6 m olaraq, əsasən saxsı nümunələrindən,
çaxmaqdaşından hazırlanan əmək alətlərindən, qamışdan toxunma evlərin
qalıqlarından ibarətdir.
Ümumilikdə, abidədən aşkar edilən əmək alətləri digər Cənubi Qafqaz
abidələrinin tapıntılarından fərqlənmir. Belə ki, eyni funksiyalı əmək alətləri
Dağıstandan, daha dəqiq ifadə etsək, Qinçi yaşayış yerindən də aşkar
edilmişdir.
Qaraköpəktəpə yaşayış yeri. Erkən tunc dövrü Kür-Araz
mədəniyyəti abidələri içərisində özünəməxsus yeri olan abidələrdən biri
Qaraköpəktəpə yaşayış yeridir. Köndələnçayın sağ sahilində, diametri 200 m
olan hündür təpədə yerləşən abidənin ümumi sahəsi 4 hektara yaxındır.
Azərbaycanın çoxtəbəqəli abidələri qrupuna daxil olan Qaraköpəktəpənin
erkən tunc dövrü mədəni təbəqəsinin qalınlığı 7 m-dir. Aparılan arxeoloji
qazıntılar zamanı yaşayış yerindən orta tunc dövrünə aid maddi mədəniyyət
nümunələri aşkar olunmuş və onların Üzərliktəpə mədəniyyəti tapıntıları ilə
Dostları ilə paylaş: |