Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu IL tarixli

66 
 
oxşarlığı müəyyənləşdirilmişdir. Maraqlıdır ki, Qaraköpəktəpədə lal təbəqəyə 
təsadüf  olunmamışdır.  Erkən  tunc  dövrü  təbəqəsindən  2  tikinti  qalığı  və 
məişət  tullantıları  aşkar  edilmişdir.  Bu  və  digər  tapıntılar  yaşayış  yerində 
insanların fasiləsiz olaraq yaşadıqlarını təsdiq edir. 
Günəştəpə  yaşayış  məskəni.  Günəştəpə  abidəsi  Qaraköpəktəpə 
yaşayış  yerinin  yaxınlığında  yerləşir.  Nisbətən kiçik  ölçülərə malik  olan  bu 
ovalvari  yaşayış  yeri  də  Köndələnçayın  sağ  sahilində  qeydə  alınmışdır. 
Günəştəpənin  hündürlüyü  8  m,  əhatə  etdiyi  ərazinin  ümumi  sahəsi  2,5 
hektardır. Arxeoloji tədqiqat zamanı erkən tunc dövrünə aid 2 m hündürlüyü 
olan  tikinti  qalıqları,  kül  qatı,  osteoloji  qalıqlar,  müxtəlif  materialdan 
hazırlanmış əmək alətləri və silahlar və s. üzə çıxarılmışdır. Erkən tunc dövrü 
yaşayış  evi  dairəvi  planda  olub,  daşdan  tikilmişdir.  Evin  yaxınlığında 
təsərrüfat quyusu da aşkar olunmuşdur. Qazıntı işləri zamanı abidənin erkən 
tunc  dövrünə  aid  mədəni təbəqəsindən  orta tunc  dövrü üçün  xarakterik  olan 
qəbirlər  açılmışdır.  Bu,  yaşayış  yerinin  sonralar  qəbristanlıq  kimi  istifadə 
olunmasından xəbər verir. 
Meynətəpə 
yaşayış 
yeri. 
Köndələnçayın 
sağ 
sahilində, 
Qaraköpəktəpədən 6 km şərqdə yerləşən Meynətəpə yaşayış yeri üç təpədən 
ibarətdir. 
Kənarda  yerləşən  təpələrin  ikisi  1  hektar,  mərkəzdə  yerləşən  üçüncü 
təpə  isə  2  hektar  sahəni  əhatə  etmişdir.  Uzunsov,  düzbucaqlı  formada, 
küncləri qatlanmış şəkildə olan bu təpənin hündürlüyü 80 m-dən çox deyildi. 
Meynətəpənin maddi mədəniyyət nümunələri Qaraköpəktəpənin tapıntıları ilə 
eyniyyət  təşkil  edir.  Bu  abidədə  də  erkən  və  orta  tunc  dövrü  təbəqələrinin 
arası kəsilməzdir, bu da öz növbəsində, Meynətəpədə həyatın hər iki dövrdə 
ardıcıl davam etməsini göstərir. 
Uzuntəpə 
yaşayış 
yeri. 
Köndələnçayın 
yaxınlığında, 
Qaraköpəktəpədən 8 km şimal-şərqdə yerləşən abidə hamar səthli, uzunsov-
oval  formalı  təpədə  yerləşir.  Uzuntəpə  yaşayış  yerinin  ümumi  sahəsi  1,5 
hektar,  mədəni  təbəqənin  qalınlığı  1  m-ə  qədərdir.  Qeyd  edək  ki,  Uzuntəpə 
yaşayış  yerinin yaxınlığında Şomutəpə adlanan ərazidə bir-birinə oxşar olan 
erkən tunc dövrünə aid abidələr qrupuna da təsadüf olunmuşdur. Təpənin hər 
birinin  ümumi  sahəsi  1  hektar,  hündürlüyü  isə  12  m-ə  qədərdir.  Bu 
abidələrdən  nisbətən  aşağıda  iki  Xantəpə  abidəsi  qeydə  alınmışdır.  Hər  iki 
təpədə mədəni təpənin qalınlığı 2-3 m arasında öyrənilmişdir. Bu abidələr də 
erkən tunc dövrü - Kür-Araz mədəniyyətinə aid edilir. 
Kültəpə  yaşayış  yeri.  Ərazisinin  sahəsinə  görə  öyrənilən  ərazidə 
Qaraköpəktəpədən  sonra  II  yerdə  Kültəpə  yaşayış  abidəsi  durur.  Bu  abidə 
Quruçay  və  Köndələnçay  hövzəsində,  ən  ucqar  bir  yerdə  aşkar  edilmişdir. 
Yaşayış yerinin ümumi sahəsi 6 hektara yaxındır. Hündürlüyü 15 m olan bu 
təpə ayrı-ayrı dövrlərə aid mədəni təbəqələrdən ibarətdir. 

---

67 
 
Arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  Kültəpə  yaşayış  yerindən  eneolit, 
erkən və orta tunc dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. 
Beləliklə,  Kiçik  Qafqazın  cənub-şərq  ətəklərində  yerləşən  erkən tunc 
dövrü  yaşayış  məskənlərindən  aşkar  edilən  maddi  mədəniyyət  qalıqları 
əsasən  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aiddir.  Bütün  abidələr  Quruçay  və 
Köndələnçay hövzələrində əkinçilik və maldarlığın inkişafı üçün çox əlverişli 
bir  yerlərdə  yerləşmişlər.  Abidələrdə  intensiv  yaşayışın  olması  Kür-Araz 
mədəniyyəti  üçün  xarakterikdir.  Ehtimal  etmək  olar  ki,  bu  tip  yaşayış 
yerlərində əsasən qohumluq əlaqəsi olan tayfalar yaşamışlar. Digər bir xüsusi 
əlamət  yaşayış  yerlərində  müdafiə  divarları  mövcud  olmasından  ibarətdir. 
Məsələn, Qaraköpəktəpənin üst qatlarında uzunluğu 20 m olan divar qalıqları 
aşkar edilmişdir. Güman ki, oxşar formalı bu cür müdafiə xarakterli divarlar 
Meynətəpə,  Şomutəpə,  Kültəpədə  də  tikilmişdi.  Belə  tip  yaşayış  yerlərinə 
Qobustanda  -Dairə  deyilən  yerdə  də  təsadüf  olunmuşdur.  Dairəvi  formalı 
yaşayış  yeri Böyükdaş dağının aşağı terrasında yerləşir, ümumi sahəsi 2000 
m
2
,  abidə  qalınlığı  1  m  olan  daş  divarla  hasara  alınmışdı.  Divar  yerli 
(yonulmamış)  qaya  daşlardan  hörülmüşdür.  Mədəni  təbəqədən  erkən  tunc 
dövrünə  aid  daşdan  tikilmiş  təsərrüfat  tikililərinin  qalıqları,  həmçinin  ocaq 
yerləri və əmək alətləri aşkar edilmişdir. 
1888-1890-cı  illərdə  V.Belhk,  1896-cı  ildə  A.İvanovski  tərəfindən 
Şəmkir  rayonunda  aparılan  qazıntılar  zamanı  aşkar  edilən  iri  daş  qutularda 
toplu  qəbirlər  aşkar  edilmişdir.  Oxşar  tipli  qəbir  abidələri  Qərbi 
Azərbaycanda  Göyçə  gölü  ətrafında  da  tapılmışdır.  Bu  abidələrdən  tapılan 
metal  əşyalar  Gəncə  və  Ağstafa  ərazisindən  aşkar  edilən  maddi  mədəniyyət 
qalıqları  ilə  oxşardırlar.  Lakin  əmək  alətlərinin  yerli  istehsalın  məhsulu 
olması  şübhəsizdir.  Vaxtilə  Y.İ.Krupnov  adı  çəkilən  qazıntılardan  aşkar 
edilən  bir  çox  maddi-mədəniyyət  qalıqlarının,  o  cümlədən  saxsı  qabların 
əksəriyyətinin  Dağıstanda  Qroznı  ərazisində  yerləşən  Xoraçayev, 
Gürcüstandakı  Laqodexi  və  Azərbaycanın  Quba  rayonu  ərazisindəki  bəzi 
tapıntılarla çox maraqlı oxşarlıqlarını qeyd etmişdir. Belə analogiyalar yalnız 
saxsı qab nümunələrinə aid deyildir. Həmçinin mərgümüşdən hazırlanan bəzi 
bəzək  əşyaları  Qafqazın  dağlıq  ərazisindən  tutmuş,  bütün  Cənubi  Qafqazda 
demək olar ki, eynidirlər. 
Keçən  yüzillikdə  Azərbaycan  ərazisində  bu  dövrə  aid  aparılan 
tədqiqatlar  Cənubi  Qafqaz  mədəniyyətinin  Ön  Asiya  mədəniyyəti  ilə 
əlaqələrini  bir  daha  sübuta  yetirdi.  Bu  baxımdan  1946-cı  ildə  Mingəçevir 
ərazisində  davamlı  olaraq  aparılan  arxeoloji  qazıntılar  çox  mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. 
Azərbaycanın  Son  tunc  dövrü  üçün  Xocalı-Gədəbəy,  Naxçıvan  və 
Talış, Muğan arxeoloji mədəniyyətləri səciyyəvidir. Bu mədəniyyətləri ayrı-
ayrılıqda  izah  etməzdən  əvvəl,  e.ə.  II  minilliyin  sonu  I  minilliyin 

---