Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə
Yüklə 3,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çap üçün deyil
- Yadda saxla! BAĞLAYICILARDA VERGÜLÜN İŞL NM Sİ 93 KAMİLLİYƏ DOĞRU 1 2 3 4 Çap üçün deyil
YYAZI – PİKTOQRAMDAN HƏRFLƏRƏ Sivilizasiyanın ilkin mərhələlərində yazının meydana gəlməsi insanların bilik və təc rübələrinin artması ilə bağlı idi. Əldə olunan bilikləri gələcək nəsillərə ötürmək lazım idi. Bunu isə yazı vasitəsilə etmək olardı. Çox qədimdə insanlar fikir və duy ğu larını yazıda əks etdirmək üçün rəsm lərdən istifadə edirdilər. Bu yazı növü yəni məz mu nun rəsmlərlə ifadə olunması elmdə piktoqrafiya adlanır. Belə rəsmlərə isə piktoqram deyilir. Piktoqrafik yazıların elementlərinə Azər baycanın bir sıra bölgələrində rast gəlmək olar. Bunlardan ən məşhurları Bakı yaxınlığındakı Qobustan və Ordubaddakı Gəmiqaya rəsmləridir. Piktoqramlar vasitəsilə insanlar gələcək nəsillərə xalqın adətənənələri, məşğuliyyəti, inancları haqqında informasiya çatdırırdılar. Məsələn Gəmiqaya rəsmlərində günəş təs vir lərinin çoxluğu Azərbaycanda Günəşlə bağlı inancların geniş yayıl dığını göstərir. Günəş tanrısına inam türk xalqlarının mifologiyasında əks olunmuşdur. Azərbaycan folklorunda da Günəş və Ayla bağlı xeyli əfsanə var. *** Miladdan öncə III minillikdə Qədim Misir xalqı öz yazı sistemini yaratdı. Sonralar heroqlif (müqəddəs) adlanan bu yazı, əsasən, ilahların heykəlləri və sarkofaqlar üzərində həkk olunurdu. Misir yazısı yüzlərcə heroqlifdən ibarət idi. Bəzi heroqliflər sözü (an layışı), bəziləri isə səsi ifadə edirdi. Belə mürəkkəb yazını mənimsəmək vaxt tələb edirdi. Yazmaq və oxumaq xüsusi peşə sayılırdı və dövrünə görə şərəfli və gəlirli bir iş hesab edilirdi. Çinlilərin Miladdan 2000 il öncə yaratdıqları və bu gün də istifadə etdikləri yazı sistemi də heroqlif yazısı hesab olunur. Çin heroqlif yazısında minlərlə işarə vardır. Bu işarələrdən bəziləri konkret səsi, bəziləri isə bütöv sözü – anlayışı bildirir. *** Miladdan öncə III minilliyin ortalarında şumerlərin istifadə etdikləri yazı mixi yazı adlanırdı. Mixi yazını gil lövhəciklər üzərində mismarla yazırdılar. Bu lövhəcikləri günəş şüaları altında qurudurdular. Mixi yazıda minə yaxın işarədən istifadə olunurdu. Hər bir işarə bir neçə cızıqdan ibarət olub bütöv sözü ya da ayrıca bir hecanı göstərirdi. Sonralar mixi yazı təkmilləşdirildi. Artıq 600dən çox işarədən ibarət olan bu yazıdan Assuriya və Urartu padşahlıqlarında geniş istifadə edirdilər. 91 KAMİLLİYƏ DOĞRU Çap üçün deyil Sonuncu Assuriya padşahı Aşşurbanipal yaxşı təhsil görmüş hökmdar idi. Onun əmrinə əsasən, mixi yazı ilə tərtib olunmuş çoxlu gil “kitablar” bir yerə toplandı. Aşşurbanipalın kitabxanası dünyada ilk kitabxana hesab ol unur. Piktoqramdan fərqli olaraq heroqliflərlə və mixi yazı vasitəsilə fikri daha dəqiq ifadə etmək olurdu. *** Bu gün istifadə etdiyimiz yazı sistemi fonoqrafik (səsli) yazı növünə aid dir, çün ki müasir yazıdakı işarələr – hərflər ayrıayrı səsləri ifadə edir. Qədimdə Aralıq dənizinin sahillərində yaşayan finikiyalılar bir neçə ix tiraları ilə tarixin yaddaşında qalıblar. Onlardan biri də əlifbadır. Finikiya tacirləri başqa şəhərlərə mal aparır, alışveriş edirdilər. Çox vaxt onlar borc pul və ya nisyə mal verir və bu zaman həmin şəxslərlə söv də ləşirdilər. Şifahi sövdələşmələr teztez pozulurdu. O vaxt mövcud olan yazı sistemləri isə müqavilə şərtlərini yazıda dəqiq əks etdirməyə imkan vermirdi. Beləliklə, tacirlər əlifba yaratmalı oldular. Finikiya əlifbası 22 samit səsi işarə edən hərflərdən ibarət idi. Əvvəlki yazı sistemlərinə nisbətən əlifba daha tez və asan mənim sənilirdi. Odur ki bu yazı növü tez bir zamanda başqa xalqlar arasında da yayıldı və maarifin inkişafına güclü təsir göstərdi. Hər xalq öz dilinin səs sisteminə uyğun əlifba yaratdı. Zaman keçdikcə Finikiya dili və əlifbası unuduldu, lakin sonradan bu əlif banın əsasında yaradılmış yunan və latın əlifbalarından indiyə qədər istifadə olunur. Rafiq Әlәkbәroğlu S Söz ehtiyatı 1. Söz v ifad l ri müvafiq izahlarla uyğunlaşdırın. Sözl r v ifad l r İzahlar sivilizasiya m lumatın r sm v ya r sm ardıcıllığı il verilm si piktoqrafiya h ya tın ya ranışı, t bi t hadis l ri v s. il bağlı inancları ks etdir n satirl r toplusu mifologiya h r bir danışıq s sinin h rf(l r)l işar edildiyi yazı növü sarkofaq c miy y tin mü y y n m d ni v m n vi d y rl r saslanan tarixi inkişaf m r h l si. mixi mü yy n me mar lıq üslubu v b dii t rtibatı olan q bir, tabut, kiçik s rdab fonoqrafik yazı gil v ya daş üz rind mıxş killi cı zıq lar dan ibar t yazı üsulu 92 IV BÖLMƏ Çap üçün deyil 2 2. Verilmiş sözl rin hansı ş kill r aid olduğunu mü yy n edin. A) piktoqram B) heroqlif C) mixi D) fonoqrafik yazı Yazı 3. Aşağıdakı cüml l ri m tnin müvafiq hiss l rin lav edin. 1. Q dim Misir heroqlifinin sirrini 1822-ci ild fransız alimi Şam - polyon aça bilmişdir. 2. H rfl rin forması bu h rfl rl başlayan şyaların t s virini xatırladırdı. 3. G miqaya r sml rind ki “V” ş killi işar l rin gün ş şüası an la - mına uyğun g ldiyini güman etm k olar. 4. Miladdan önc III minillikd Az rbaycanın c nubunda yaşayan hali mixi yazı il tanış idi. Dil qaydaları 4. Göy r ngl verilmiş cüml l rd bağ la yı cı ları tapın v intonasiyaya gör vergülün yerini mü yy nl şdirin. Cüml d bir çox bağlayıcılardan vv l vergül qoyulur: Göy guruldadı, amma yağış yağmadı. M n dözürdüm, çünki g l c yin inanırdım. “Ki” v “bel ki” bağlayıcılarından sonra vergül qoyulur. Bu qayda “ki” il bit n dig r mür kk b bağlayıcılara (ona gör ki, odur ki, madam ki, indi ki v s.) aid deyil: M n ist dim ki, öz ist diyim s n ti seçim. İndi ki bel oldu, g r k biz d yeni ş rait uyğunlaşaq. Yadda saxla! BAĞLAYICILARDA VERGÜLÜN İŞL NM Sİ 93 KAMİLLİYƏ DOĞRU 1 2 3 4 Çap üçün deyil Yüklə 3,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|