Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

3. Arxeoloji dövrləşmə və xronologiya 
 
Məlumdur  ki,  insan  tarixi  bu  və  ya  digər  formasiyanın  inkişafı  ilə 
bağlı olaraq dövrlərə bölünür. Arxeologiya elmində xüsusi dövrləşmə işlənib 
hazırlanmışdır.  Bu  dövrləşmə  müvafiq  dövrü  xarakterizə  edən  əmək 
alətlərinin  hazırlandığı  materiallara,  hazırlanma  texnikasına  və  maddi 
istehsalata əsaslanır.  Ümumilikdə,  bəşər  tarixi  üç  böyük  dövrə  bölünür: daş, 
tunc  və  dəmir  dövrü.  Bu  mərhələlərin  hər  biri  də  öz  növbəsində  müxtəlif 
mədəniyyətlərə  və  dövrlərə  ayrılır.  İstənilən  arxeoloji  dövr  tarixi  inkişafın 
uzunmüddətli bir zaman kəsiyidir. Məs., daş dövrünün əhatə etdiyi təxminən 
2,5  mln.  il  ərzində  əmək  alətləri,  onların  hazırlanma  üsulları 
mükəmməlləşdirilmiş,  insanın  özü  dəyişmiş,  bacarıq  və  təcrübəsi  artmışdır. 
Məhz bu səbəbdən də, daş dövrü aşağıdakı mərhələlərə bölünür: 
1.Paleolit  (qədim  daş  dövrü);  2.Mezolit  (orta  daş  dövrü);  3.Neolit 
(yeni daş dövrü). 
Daş dövrü ilə tunc dövrü arasında eneolit yaxud «mis-daş» dövrü kimi 
tanınan keçid mərhələ olmuşdur. Bu mərhələ əsas etibarilə daşdan olan əmək 
alətlərinin  istifadəsi,  əmək  prosesi  və  mis  alətlərin  tətbiq  olunması  ilə 
xarakterizə olunur. 
Daha sonrakı mərhələ tunc dövrü adlanır. Bu dövrün səciyyəvi əlaməti 
misin  tərkibinə  bir  sıra  komponentlər  əlavə  etməklə  yeni  metal  olan  tuncun 
kəşfidir. 

---

26 
 
Nəhayət,  dəmirin kəşfi  və  intensiv  tətbiq  olunması ilə  (e.ə.  təxminən 
IX-VI əsrlər) bəşər tarixinin yeni mərhələsi-dəmir dövrü başlanır. 
Beləliklə, arxeoloji dövrlər əsas əmək alətlərinin təkamülü və onların 
hazırlanma  üsuluna  əsaslanaraq  insan  tarixinin  başlıca  xüsusiyyətlərini 
özündə  əks  etdirir.  Lakin  insan  cəmiyyətinin  formalaşması  və  ictimai 
münasibətlər haqqında tam dolğun təsəvvür yaratmır. Arxeoloji dövrləşmənin 
işlənib - hazırlanması arxeologiyanın inkişafı ilə birbaşa əlaqədardır. Müasir 
arxeoloji  dövrləşmənin  əsasları  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvəllərində 
hazırlanmışdır. Arxeologiyanın vəzifəsi təkcə maddi və ictimai həyatın tarixi 
proseslərinin  araşdırılması  ilə  məhdudlaşmır,  həmçinin  tarixi  hadisələrin 
xronologiyasını da müəyyənləşdirir. Xronologiya arxeologiyanın əsas hissəsi 
kimi çıxış edir və tarixi proseslərin gedişini özündə əks etdirir. Arxeologiya 
həm  nisbi,  həm  də  mütləq  dəqiq  xronologiyadan  faydalanır.  Nisbi 
xronologiyanın köməyi ilə dövrlərə uyğun arxeoloji materialların yerləşməsi 
müəyyən  olunur,  hadisələrin  ardıcıllığı,  eyni  yaxud  müxtəlif  dövrlərə  aid 
olması aşkar olunur. Məs.: konkret bir ərazidəki arxeoloji abidə çərçivəsində 
hansı mədəniyyət nümunələrinin daha qədim olması, tikililərin nisbi yaşı və 
s. 
Bütün  bunlarla  yanaşı  arxeoloqları  dəqiq  mütləq  xronologiya  da 
maraqlandırır.  Konkret  tarixlərin  müəyyən  olunmasında  il  hesabı  tətbiq 
olunur. 
Arxeoloji  əşyalar,  komplekslər,  ayrı-ayrı  mədəniyyət  və  abidələrin 
xronologiyası  arxeologiya  və  təbiət  elmləri  tərəfindən  hazırlanmış  müxtəlif 
metodlarla  müəyyənləşdirilir.  Nisbi  xronologiyanın  öyrənilməsi  zamanı 
müqayisəli,  yaxud  tipoloji  analiz  üsulundan  istifadə  olunur.  Arxeoloqlar 
mədəni təbəqələrdən və qəbirlərdən üzə çıxarılmış çoxlu sayda əşya və maddi 
komplekslərlə  işləyirlər.  Bu  zaman  nisbi  xronologiya  həmin  əşyaların 
hazırlandığı material və hazırlanma texnikası, mədəni təbəqədə yerləşmə yeri 
əsasında  dəqiqləşdirilir.  Arxeoloji  kompleksdə  dəqiq  tarixləri  məlum  olan 
əşyalar  - sikkələr, qədim yazılar olduğu halda arxeoloq dəqiq xronologiyanı 
müəyyən edə bilir. 
Daş dövrü yaşayış məskənlərinin araşdırılması zamanı tez-tez geoloji, 
paleontoloji,  paleobotanik  məlumatlar  nəzərə  alınır.  Yerin  dərin  qatlarından 
çıxarılmış  heyvan  sümükləri  və  qədim  bitkilərin  tozlarının  nümunələrinə 
əsaslanaraq arxeoloji abidənin yaşını öyrənmək olur. Bu zaman həmin bitki 
və heyvanların müvcud olduğu geoloji dövr əsas götürülür. 
Dəqiq  elmlər  tərəfindən  işlənmiş  digər metodlar da  eyni  üsulla  tətbiq 
olunmaqdadır.  Məs.,  radiokarbonal  dövrləşmə.  Bitkilərdə  və  heyvan 
sümüklərində  atom  çəkisi  14  (C14)  olan  karbon  toplanır.  Tarixi  yaşı 
müəyyən  etmək  üçün  karbonun  orqanik  maddədə  parçalanma  dərəcəsini 

---

27 
 
bilmək  lazımdır.  Bu  zaman  karbon  tərkibli  maddə  nə  qədər  təmiz  olarsa, 
onun tarixinin müəyyənləşdirilməsində də bir o qədər az səhvə yol verilər. 
Dulusçuluq  məmulatları,  qədim  metal  mədənləri  və  gil  sobalar  olan 
arxeoloji  komplekslərin  tarixi  yaşını  vermək  üçün  paleomaqnit  üsulu  tətbiq 
olunur. Gil çox  maraqlı xüsusiyyətə malikdir  - soyutma zamanı (800 C-dən 
200 C-yə qədər) o təzyiqin və dövrün maqnit sahəsinin istiqamətinin izlərini 
özündə  saxlayır.  Lakin  yerin  maqnit  qütbü  dəyişkəndir.  Maqnit  qütbünün 
illik dəyişməsini bilərək əşyanın tarixini müəyyən etmək olar. 
Bəzən  dəqiq  xronologiyanı müəyyənləşdirmək  üçün  kimyəvi  üsuldan 
istifadə  olunur  ki,  bu  zaman  tapılmış  sümük  qalıqlarının  tərkibindəki  ftorun 
səviyyəsi  nəzərə  alınır.  Sümüklərin  ftorla  zənginləşməsi  uzun  sürən  bir 
prosesdir  və  yerləşdiyi  təbəqədəki  suyun  tərkibindən  asılıdır.  Bu  metod 
sümüklərin  yaşı  10  min  ildən  artıq  olduğu  halda  effektlidir.  Sümük 
qalıqlarının  yaşının  müəyyənləşdirilməsində  daha  bir  üsul  -  ultrasəslərin 
yayılma  tezliyidir.  Zamanla  bu  dalğaların  sümükdə  yayılma  sürəti  dəyişir. 
Ultrasəs metodu da məhz bu xüsusiyyətə əsaslanır. 
Göstərilən  metodlar  məhdud  tətbiq  sahəsinə  malikdirlər.  Belə  ki, 
dendroxronologiya  yaxşı  qorunub  saxlanmış  ağac  gövdəsinə  tətbiq  olunur; 
geomaqnit  üsulunun  istifadəsi  yalnız  gildən  hazırlanmış  əşyanın  bişirilmə 
yeri dəqiq məlum olan zaman mümkündür. Bu səbədən də hər hansı əşyanın 
tarixini  müəyyənləşdirmək  üçün  müxtəlif  metodlardan  istifadə  olunur. 
Müqayisəli-tipoloji  analizin  nəticələri  isə  uyğun  gələn  hər  hansı  digər 
metodun köməyi ilə yoxlanılır və yaxud dəqiqləşdirilir.