Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Yeni  arxeoloji  metodlar. 
Arxeologiyada  formallaşdırma  prinsipi 
gözlənilir  -  bütün  əldə  olunmuş  obyektlər  və  materiallar  öz  keyfiyyət  və 
kəmiyyət  əlamətlərinə  görə  təsvir  olunur  və  sistemləşdirilir.  Hətta  ən  erkən 
elmlərdə də tip, sinif kimi açar sözlərdən elementar (sadə) hesablar aparmaq 
məqsədilə  istifadə  olunur.  Tədqiqatların  müasir  mərhələsində  arxeoloji 
materialların  işlənməsi  daha  mürəkkəbdir.  O  özünə  "arxeoloji  mədəniyyət", 
"tipologiya"  kimi  anlayışları  daxil  edir.  Bilgisayarın  arxeoloqun  köməkçisi 
vəzifəsindən  çıxış  etməsi  materialların  araşdırılmasına  çox  az  təsir  göstərir. 
Müasir  texnologiyaların  ən  böyük  özəlliyi  məlumatların  işlənməsinin 
sürətləndirilməsi,  o  cümlədən  də  əlavə  informasiyanın  külli  miqdarda 
olmasıdır. Hazırda alimlər arxeoloji abidələrin məlumat bankını hazırlayırlar. 
Bu  məqsədlə  məlumat  mənbələrinin  idarə  sistemi  proqramı  Dbase4+ 
proqramından  istifadə  olunur.  Proqram  informasiya  ilə  işi  iki  istiqamətdə 
asanlaşdırmağa  imkan  verəcək  -  formallaşdırma  və  analiz.  Proqramın 
əsasında arxeoloji abidələrin sinifləşdirilməsi dayanır. 
Bu  cür  proqramların  yaradılmasının  əksinə  olaraq  yeni məlumatların 
çox  böyük  həcmdə  artması  ilə  rastlaşdı.  Əlamətlər  proqramın  analitik 
funksiyalarının yığılması ilə nəticələndi. Buna iki əsas səbəb göstərmək olar: 
-
 
bu  cür  sistemlər  xüsusi  kataloqlara  çevrilir,  həmin  kataloqlar 
obyektlər haqqında təsəvvür verirdilər. Belə ki, işlənmə məqsədi ilə nə qədər 
çox məlumat yerləşdirilirdisə, o qədər də məhdud axtarış sistemi alınırdı. 
-
 
proqramı  yaradan  tədqiqatçılar  proqram  yaradılarkən  istifadə 
olunmayan yeni hissələrin də zamanla tətbiq olunmasına ümid edirdilər. 
XX  əsrin  80-90-cı  illərinin  proqramında  ən  əsas  problemlərdən  biri 
onun  möhkəm,  sinifləşmə  strukturuna  malik  olması  idi.  Bu,  məlumat 
mərkəzini  yeni  informasiya  ilə  yükləməyə  imkan  vermir,  onun  axtarış 
fayllarını artırmırdı. Belə vəziyyətin səbəbi kimi bir tərəfdən XX əsrin 80-90-
cı  illər  proqramının  texniki  tərəfdən  zəif  olması,  digər  tərəfdən  isə 
tədqiqatçılar  öz  işlərində  sinifləşməyə  əsaslanırdılar.  Bu  gün, 
Microsoft, 
Access,  Exsel 
və  digər  proqramların  sayəsində  məlumat  mərkəzinin 
yaradılmasında  tamamilə  yeni  səviyyə  əldə  olunmuşdur.  Yeni  mərkəz 
əvvəlkindən  fərqli  olaraq  yeni  məlumatlar  yükləməyə  imkan  yaradır, 
həmçinin  genişmiqyaslı iş  sxemi təqdim  edir.  Abidələrin  sonrakı  "bilgisayar 
işlənməsini"  hazırlamaq  üçün  ilk  və  ən  vacib  mərhələ  materialın  sahədən 
çıxarılarkən  işlənməsi  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasıdır.  Əsas  məqsəd 
mümkün  qədər  çox  keyfiyyətli  əlamətlərin  əldə  olunmasıdır  (üçölçülü 
fiksasiya).  Bu  metod  abidələrin  qazıntıları  zamanı  geniş  istifadə  olunur. 
Məhz  bu,  abidənin  sonrakı  tədqiqatı  üçün  imkan  yaradır.  Konkret  bir 
abidənin  qazıntıları  zamanı  materialın  üçölçülü  qeydə  alınması,  məsələn, 

---

31 
 
küplərin qalıqlarını və mikrostratiqrafiyasını izləməyə imkan yaradır. Qazıntı 
yerində materialın işlənməsinin başqa metodları da var. Məs., bütöv küplərin 
qeydə alınması, torpağın yuyulması və s. 
Bu  cür  metodların  çoxalması  tədqiqat  obyektlərinə  yeni  baxış  açır. 
Xarici,  mədəni  əlamətlərin  əvəzinə  daxili  əlaqələr  üzə  çıxarılır.  Hər  bir 
sümüyün tərkibi, texnoloji kirəmit qruplarının yayılması və s. 
Məlumatların  işlənməsində  digər  istiqamət qrafik  bərpa üsuludur.  Bu 
üsul abidənin xarakterik keyfiyyətlərini nəzərə alır. Bu cür məsələlər Adope 
Photoshop,  Autodesk  (Autodesk  Land  Desktop)  proqramlarının  köməyi  ilə 
həyata keçirilir. 
Qazıntı  zamanı  aşkar  edilmiş  bütün  tapıntıların  təsvirinin  verilməsi 
abidənin  bütövlükdə  ilkin  görünüşünün  bərpasına  gətirib  çıxarır.  Statistik 
işləmlərin nəticələri də keyfiyyətli əlamətlərə çevrilə bilər. 
Kütləvi  artıqlarla  doldurulmuş  arxların  qazıntıları  zamanı  bəzi 
çətinliklər  meydana  çıxır.  Adətən,  arxeoloji  material  qazıntılar  zamanı 
kirəmit, sümük və daşla dolu "çanta"nı xatırladır. Çətinlik isə ondan ibarətdir 
ki,  çöl  şəraitində  qazıntılarda  koordinat  sistemindən  istifadə  olunur.  Buna 
görə  də,  bütün  daxili  əlaqələr  haqqında  suallar  proqram  vasitəsilə 
aydınlaşdırılır. Qaydalara görə iş aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmalıdır: 
1.
 
Materialın çöl şəraitində qeydə alınması. 
2.
 
Materialın kamera şəraitində işlənməsi. 
3.
 
Əlamətlər proqramının işlənib hazırlanması. 
4.
 
Əldə olunmuş nəticələrin Autodesk proqramına köçürülməsi. 
Autodesk proqramı (özündə 3D proyektinin imkanlarını birləşdirən və 
AutoCad  proqramı  əsasında  hazırlanan  AndDesktop)  Bu  proqram 
məhsulunun  özəlliyi  yüksək  arsenal  funksiyasına  malik  olmasıdır.  Ərazinin 
relyefinin  verilməsi,  coğrafi  redaktordan  təsvirlərin  (ağac,  daş,  sütunlar) 
köçürülməsi,  üçölçülü  qrafika  və  bir  çox  digərləri  bu  qəbildən  olan 
funksiyalara  aiddir.  Beləliklə,  arxeoloji  materialların  öyrənilməsində  yeni 
metodlardan istifadənin nəticələri aşağıdakılardır: 
1.
 
Bilgisayarın  istifadəsi  çoxlu  miqdarda  əlamətlərin  işlənməsinə 
şərait yaradır. 
2.
 
Çöl  şəraitində  arxeoloji  materialların  qeydə  alınma  üsullarının 
inkişafı. 
3.
 
Laborator şəraitdə materiallardan maksimal dərəcədə məlumatların 
əldə olunması. Bu, arxeoloji abidəni sonrakı tədqiqat mərhələsinə hazırlamaq 
üçün ən vacib və əsas mərhələ hesab olunur. 
Məlumatların  işlənməsi  üçün  bir-biri  ilə  əlaqəli  iki  istiqamət  əsas 
götürülür:  bütün  əlamətlərin  kəmiyyət  əlamətlərinin  keyfiyyət  əlamətləri ilə 
əvəzlənməsi.