13.5. Azərbaycanın heyvanat aləmi və
onun genefondunun müasir durumu
«Qoruyun bu torpağı, bu suyu,
Hətta onların cüzi bir hissəsini.
Qoruyun təbiət daxilindəki vəhşiləri.
Öldürün yalnız öz daxilinizdəki vəhşiləri.».
(İ. Yevtuşenko)
«Təbiətiparçalamaq ən ağır və dəhşətli cinayətdir. O, dahi
dünya şöhrətli rəsam Rəfaelin rəsmləri kimi nadir
incəsənət əsəridir. Onu məhv etmək asan, bərpa etmək isə
qeyri mümkündür.» (J.Borodin)
Azərbaycanın ərazisində qazıntı halında olan onurğalıların sümük qa
lıqları mezozoy erasının təbaşır dövründən molumdur. Onların ən qədimləri
Dəvəçi rayonu Qəriblik kəndindən 2 km şimal-qərbdə Qızılçay hövzəsinin
(Çil-gilçaym sağ qolu) apt (aşağı ləbaşir qatı) yaşlı əlvan gillərində aşkar
edilmişdir. Bu sümüklər
ixtiozuvra
mənsub olub, kəllə qırıqları, ail çənə
fraqmentləri və xarakterik uzununa şırımlı, emallı ayrı-ayrı dişlərdən iba
rətdir. Sürünənlərdən sayılan və
«balıq-kələz»
adlanan
ixtiozavrlar
təbiətdə
indii delfinlərin və onların balinakimilərdən olan məməli qohumlarının
tutduğu yeri tutmuşlar. Başqa bir dəniz kələzi- mozazavrlar Naxçıvan MR-
nın
Drequm
kəndi yaxınlığında daş karxanasındakı maastrixt əhəngdaşında
alt çənə formasında tapılmışdır. Ölkəmizin təbaşir çöküntülərində müxtəlif
köpəkbalığı növlərinin do ayrı-ayrı dişləri aşkar edilmişdir. N.K.Vereş-
şaginin ( 1949) məlumatına görə 1949-cu ilə qədər hər il ölkəmizin
ərazisindən 12 1-ayı. 969-canavar, 9398-çaqqal, 22122-tülkü, 5549-porsuq,
1612 —
daşlıq və meşə dələsi, 3625-qamışlıq pişiyi, 63620-17280-sülcysin,
166-göstobək, çay suitisi və vaşaq tədarük olunurdu. Bu isə heyvanat
aləminə olduqca böyük neqativ təsir göstərmişdir. I Iazırda respublikamızda
ll-moməli. 5-sürünən və 21 həşərat növü məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşdi
yindən Azərbaycanın qırmızı kitabına daxil edilmişdir. Qırmızı kitabda
Bioloji müxtəlifliyə görə Azərbaycan dünyada özünəməxsus görkəmli
yerlərdən birini tutmaqla, burada çox zəngin bitki və heyvan növləri
cəmləşmiş, həmçinin 3 yarasa. 7 yırtıcı və 4-dırnaqlılar növü düşmüşdür.
Həmin kitaba moməlilərdən ceyran, bəbir, sarıma (safsar), zolaqlı kaftar və
vaşaq daxil olmuşdur. Təbiəti və Təbii ehtiyatların Mühafizəsi üzrə
Beynəlxalq İttifaqın məlumatına görə dünyada məməlilərin 63 növü və 55
yarımnövü məhv olmuşdur. Son 100 il ərzində hər il orta hesabla 1 nov
sıradan çıxır. J.Dorstun (1968) məlumatına əsasən eramızın başlanğıcından
indiyə kimi insanın antropogen təsiri nəticəsində 120 növdən artıq məməli
heyvan. 150 növdən artıq quş növünün nəsli tamamilə kəsilmişdir. XIX-əsrin
sonu və XXI-əsrin əvvəllərində Cənubi Afrikada iri vəhşi məməlilər (fil,
kərgədan, kol və b.) demək olar ki. məhv edilmişdir. Bu cür acınacaqlı
421
təhlükə Şərqi və Mərkəzi Afrikam da gözləyir. 1950-ci ilə qədər dünya üzrə
məməlilərin və quşlarm nəsli əsaslı surətdə diskriminasiyaya məruz
qalmışdır
(cədvəl 46).
Cədvəl 46.
1950-ci ilə qədər dünya üzrə m əm əlilərin və quşların nəslinin kəsilm əsinə
dair m əlum at
İLLƏR
Nəsli kəsilən növ və yarımnövlər
Məməlilər (növlər)
Ouslar (növ və yarımnövlər)
1800-ci ilə qədər
33
30
1801-1850
2
20
1851-1900
31
50
1901-1950
40
50
Cəmi
106
150
Bioloji Müxtəliflik Konvensiyası üzrə «Birinci Milli Məruzə»nin
məlumatına əsasən ölkəmizdə müəyyən edilmiş bioloji növlərin müxtəlifliyi
hazırda aşağıdakı kimidir:
mikroorqanizmlər
- 1250 növ;
ibtidailər
- 1600 növ;
göbələklər
5050 növ;
ibtidai bitkilər
249 növ;
ali bitkilər
- 4500 növ;
onurğasızlar
- 20200 növ;
onurğalılar
- 623 növ;
balıqlar
- 97 növ;
suda-quruda yaşayanlar
- 10 növ;
sürünənlər
- 52 növ;
quşlar
- 363 növ;
məməlilər
- 106 növ;
dəyirmiağızlılar
■
1 növ
Məmalilər sinfi
(Mammalia) - təkamül sırasının zirvəsində duran ən
yüksək təşkilatlı onurğalılar olub, biosenozlarda və insan təsərrüfatında on
ların müstəsna əhəmiyyəti vardır. Onların müxtəlif növləri suda, quruda və
havada yaşama şəraitinə uyğunlaşmaqla xarici görünüşü, morfoloji quru
luşu, böyüklüyü, diri kütləsi və s. əlamətlərə görə olduqca fərqli və yüksək
fövqəladə amplitudaya malikdirlər. Ən kiçik nümayəndəsi
bədənlərinin
uzunluğu 2-3 sm və kütləsi 1-2,5 q olun cırtdan ağdiş
və 1973-cü ildə Qərbi
Tailandda tapılan
C.thonqlonqyai
yarasası, ən nəhəngi isə -
göy balinadır
(uzunluğu 33 m, kütləsi 165 ton).
Məməlilər ontogenezin ilk mərhələsində
422