Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.3.5. Fosforun dövranı
- 6.3.6. Kaliumun dövranı
- 90 mln. tona qədər kalium daxil
cisidifıkasiyası, stratosfer və troposferdə ozonun vəziyyəti, iqlimin dəyişməsi kimi qlobal ekoloji prosesləri təyin edir və ya onlara ciddi təsir göstərir.
Fosfor bioloji və biokimyəvi proseslərdə böyük rol oynadığı üçün ən mühüm kimyəvi elementlərdən biri sayılır. Fosforun əsas rezervuarları (ehtiyatları) quru ekosistemləri, okeanlar və su hövzələrində gətirmələrin çöküntüləridir. Fosforun qazşəkilli formaları praktiki olaraq mövcud deyil, odur ki, ona atmosferdə rast gəlinmir. Litosferdə fosforun əksər hissəsi kristal süxurlar olub apatitlə- rin tərkibində olur. (95%) İlk dəfə olaraq quruda fosforun demək olar ki, hamısı apatitlərin aşınması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Çökmə çöküntülər törəmə xarakter daşıyıb-fosforitlərdən ibarətdir və bütün dünyanın fosfor ehtiyatının 80%-i qədərdir. Torpaq və bitki örtüyündə karbon və fosforun konsentrasiyasmın orta nisbəti: C:P-750:l-ə bərabərdir.fosforun biokimyası digər biogen elementlərdən (karbon, oksigen, azot, kükürd) fərqlənir, bu onun qaz formasında olmamasilə əlaqədardır. Bu, fosforun yamac boyu ağırlıq qüvvəsinin təsirilə bir istiqamətdə axınına imkan yaradır.
Beləliklə, bu elementin çaylarla göl, su anbarları və dənizlərə axını baş verərək orada toplanır. Əks istiqamətdə fosforun axını olmur, bu isə quru ekosistemlərinin (o cümlədən aqroekosistemlərin) fosforla kasad- laşmasma və bununla əlaqədar onların bioloji məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. Yer qabığında fosforun miqdarı 0,093% təşkil edir. Bu, azotun miqdarından bir neçə dəfə çoxdur, lakin azotdan fərqli olaraq fosfor Yer qabığının əsas elementi sayılmır, lakin onun geokimyəvi tsiklinə Yer qabığından çox müxtəlif miqrasiya yolları, hidrosferdə intensiv bioloji dövranı və miqrasiyası daxil olur. Fosfor əsas orqanogen element sayılır. Antropogen fəaliyyət nəticəsində eroziya prosesinin güclənməsi, fosfor gübrələrinin yuyulub aparılması, çirkab sularının axıdılması dünyada fosfor axınlarının intensivliyini artırır. Bu isə su hövzələrinin evtro- fıkasiyasmın güclənməsinə səbəb olur. Fosforun hidrosferə ümumdünya illik axını 20 mln. tona yaxındır. Onun üzvi birləşmələri bütün bitki və heyvanların həyat fəaliyyətində mühüm rol oynayır, nuklein turşularının, mürəkkəb zülalların, fosfo- lipidlərin membranmm (pərdəsinin) tərkibinə daxil olur, bioenerji proseslərinin əsasını təşkil edir. Fosfor canlı maddələrdə toplanır, burada onun miqdarı Yer qabığından təxminən 10
dəfə çoxdur.
Qurunun səthində «torpaq-bitki-heyvan-torpaq» sistemində fosforun intensiv dövranı gedir. Fosforun mineral birləşmələri çətin həll olur və onun tərkibindəki fosfor elementi bitkilər tərəfindən.demək olar ki, mənimsənilə bilmir; bitkilər əksərən üzvi qalıqların parçalanması zamanı əmələ gələn fosforun asan həll olunan formalarından istifadə edir. Fosforun dövranı «Quru-Dünya okeanı» sistemində gedir. Onun əsasını çay axınları ilə fosfatların aparılması, onların kalsium- la qarşılıqlı təsiri, fosforitlərin əmələ gəlməsi, vaxtı gələndə yataqlarının səthə çıxması və yenidən miqrasiya proseslərinə daxil olması təşkil edir.
Bu elementin geokimyəvi tsiklinə ilk növbədə Yer qabığında baş verən müxtəlif proseslər daxildir, silikatların aşınması və kristall-kimyəvi çevrilməsində kaliumun ionları ayrılır və dərhal bitkilər tərəfindən udularaq bioloji dövrana başlayır. Məlum olduğu kimi, kalium fotosintez prosesində iştirak edir, karbon, azot və fosforun mübadiləsinə təsir göstərərək, hüceyrələrin osmotik xassələrində özünü göstərir. O, bitkinin meyvə və toxumlarında və intensiv inkişaf edən toxumaları və orqanlarında toplanır. Kaliumun biogen miqrasiyası olduqca böyükdür, belə ki, o, canlı orqanizmlərdə ion formasında olur və praktiki olaraq üzvi maddələrlə birləşmələr əmələ gətirmir. Orqanizmlər məhv olduqda kalium tez mühitə
keçir və yenidən qurunun canlı maddələri ilə dövrana daxil olur. Su mühitində kaliumun dövranı hələlik az öyrənilmişdir. Hər il su axınları ilə Dünya okeanına 90 mln. tona qədər kalium daxil olur. Hərəkətedici qüvvəsi canlı maddələrin həyat fəaliyyəti olan yuxarıda müzakirəsi gedən kimyəvi elementlərin dövranı Yer qabığının kilometrlərlə qatını əhatə edir. Dövranın mühüm tərkib hissəsini ion və sülb axınları təşkil edir. Kimyəvi elementlərin dövranı bir qayda olaraq, bir-birilə yanaşı olan Yer örtüyündə (atmosfer və hidrosfer, hidrosfer və pedosfer), yaxud da eyni zamanda hər üç geosferdə gedir. Kimyəvi elementlər həll olmuş (maye) halında möhtəşəm planetar proses hesab edilir. Dünyanın bütün çayları il ərzində dəniz və okeanlara 37 min km"^ və ya 37-10'^ litr su axıdır. İl ərzində çaylar bütün quru ərazisindən 4,4 mlrd, ton həll olan birləşmələr aparır. Çay suları hər il 481 mln.ton kalsium, 166 mln. ton natrium, 55 mln. ton kalium; 236 mln. ton xlor, 444 mln. ton sulfat ionu, 37 mln. ton nitrat ionu aparır. Miqrasiya edən silisium kütləsi olduqca böyük olub 212 mln. ton təşkil edir. Metallar da böyük miqdarda miqrasiya edir. Xüsusilə, çox miqdarda dəmir (ildə 20 mln. tondan artıq) aparılır. İl ərzində çaylar tərəfindən sink-740 min ton, mis - 260 min ton, nikel - 74 min ton, qurğuşun 37 min ton aparılır. Hər kvadrat kilometrdən ildə 32 ton həll olan maddə aparılır. Yer səthindən Dünya okeanına çoxlu miqdarda sülb (bərk) maddələr də hərəkət edir. İl ərzində kontinentlərdən dəniz və okeanlara daxil olan qırıntı və gil materialları 22,13 mlrd, ton olub, həll olan materialların miqdarından təxminən 7 dəfə artıq təşkil edir (V.V.Dobrovolski, 1980). Antropogen amillərin, qismən insanın aktiv aqrokimyəvi fəaliyyəti ilə əlaqədar kimyəvi elementlərin miqrasiyası getdikcə artır. Belə ki, yalnız taxıl bitkilərinin becərilməsi nəticəsində insanlar süni miqrasiyaya 48 mln. tondan artıq azot, 36 mln. ton kalium, 36 mln.ton fosfor daxil edir. Canlı maddələrin, hər şeydən əvvəl yaşıl bitkilərin geokimyəvi fəaliyyəti nəticəsində fotosintez prosesi həyata keçirilərək. Yerin bütün simasını dəyişdirir.
Giləmeyvə və s. yığımından ovçuluğa, daha sonra isə əkinçiliyə və heyvandarlığa keçilməsi aqrar inqilabın başlanğıcı olub, heyvan, su və od enerjisindən istifadə olunması nəticəsində təbii mühitdə dərin dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb oldu. Meşə və bozqır təbii ekosistemləri aqroeko- sistemlərə çevrilməyə başladı. Əkinçiliyin (suvarma və dəmyə) və maldar 104 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|