403
Adətən hər hansı bir fəaliyyətin icrası zamanı eyni və
ya oxşar nəaliyyətin əldə edilməsinin əsasında tamamilə
müxtəlif qabiliyyətlərin kompleksi dayana bilər. Bu isə insan
qabiliyyətlərinin belə bir mühüm cəhətini açmağa imkan verir
ki, onun bir xassəsini digəri ilə əvəz etmək mümkündür. Bunun
üçün insanın həmin keyfiyyəti ciddi və təkidlə özündə inkişaf
etdirməsi zəruridir.
Qabiliyyətlərin kompensasiya imkanları haqqında çoxlu
həyati faktlar mövcuddur. Bunu O.İ.Skoroxodovanın həyat və
fəaliyyəti bir daha təsdiq edir. O.İ.Skoroxodova xəstəlik
nəticəsində
erkən
uşaqlıq
yaşında
görmə
və
eşitmə
qabiliyyətini
itirmişdir. Onunla
pedaqoq
və
psixoloq
İ.A.Sokolyanski xüsusi təlim keçmiş. Nəticədə O.İ.Skoro-
xodovada
həm
elmi
yaradıcılıq,
həm
də
ədiblik
qabiliyyətlərinin olduğunu müəyyənləşdirmiş və inkişaf
etdirmişdir. Düzgün təlim sistemi və böyük, təkidli zəhmət
sayəsində O.İ.Skoroxodova özündə iybilmə, ehtizaz, lamisə
duyğularının yüksək səviyyəsini təmin edən həssaslığı inkişaf
etdirmiş və nəticədə özündə çatışmayan qabiliyyətləri əvəz
etmək imkanı əldə etmişdir. O.İ.Skoroxodova iyindən adamları
tanıya, əlini toxundurmaqla əşyaları fərqləndirə, otaqdakı
əşyaların arasında sərbəst hərəkət edə bilmişdir. Bununla
yanaşı olaraq ciddi elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olmuş, yazdığı
şeirləri ilə ətrafdakıları təəccübləndirmişdir.
1
B.M.Teplovun qeyd etdiyi kimi, «mövcud olmayan
qabiliyyət çox geniş səviyyədə həmin insanda mövcud olan
yüksək inkişaf etmiş digər qabiliyyətlə əvəz oluna bilər»
2
.
Təcrübə göstərir ki, bir qabiliyyətin inkişaf etdirilmiş
başqa bir qabiliyyətlə əvəz edilməsi xassəsi hər bir adamın
1
Скороходова О.И. Как я воспринимаю, представляю и понимаю
окружающей мир. – М., 1972.
2
Теплов Б.М. Способности и одаренность // Хрестоматия по
возрастной и педагогической психологии. – М., 1981, с. 33.
404
qarşısında peşə seçmək və təkmilləşmək sahəsində son dərəcə
geniş imkanlar açır.
Bütövlükdə qabiliyyətlərin keyfiyyət xarakteristikası
insanın hansı əmək fəaliyyəti sahəsində daha tez öz yerini
tapması, müvəffəqiyyət və nailiyyət əldə edə bilməsi sualına
cavab verməyə imkan yaradır. Bununla da qabiliyyətlərin
keyfiyyət xarakteristikası onların kəmiyyət xarakteristikası ilə
sıx şəkildə bağlıdır. Fəaliyyətin tələblərinə cavab verən konkret
psixoloji keyfiyyətləri müəyyən etdikdən sonra bu keyfiyyətin
hər bir adamda öz iş və dərs yoldaşlarına nisbətən nə dərəcədə
az və ya çox inkişaf etməsi sualına cavab vermək olar.
Qabiliyyətlərin
kəmiyyət
baxımından
xarakteristikası
və
ölçülməsi.
Psixologiya
tarixində
qabiliyyətlərin kəmiyyət baxımından ölçülməsi XIX əsrin
sonları və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin dövrdə bir
sıra psixoloqlar (Kettel, Termen, Spirmen və başqaları) kütləvi
ixtisaslar üçün daha münasib namizədlər seçmək işini sahmana
salmaq məqsədilə insanların qabiliyyət səviyyələrini aşkara
çıxarmaq təklifini irəli sürmüşlər. Bunun üçün məqsəd
qabiliyyətinə görə şəxsiyyətinə yerini və onun bu və ya digər
əmək fəaliyyətinə, məsələn, ali məktəblərdə təhsil almağa,
istehsalatda, orduda və ictimai həyatda yüksək vəzifələri
tutmağa nə dərəcədə yararlı olduğunu müəyyən etmək
olmuşdur.
Qabiliyyətlərin ölçülməsi vasitəsi kimi əqli istedad
testlərindən istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu testlərin
köməyi ilə bir sıra ölkələrdə əhali arasında qabiliyyətlərin
müəyyənləşdirilməsi
və
məktəblərdə
şagirdlərin
qruplaşdırılması, orduda zabit vəzifələrinin, sənayedə rəhbər
vəzifələrinin tutulması və s. həyata keçirildi.
Məzmun etibarilə əqli istedad testləri bir sıra sual və
məsələlərdən ibarətdir. Testlərin həllinin müvəffəqiyyətlilik
dərəcəsi (sərf olunan vaxtın miqdarı nəzərə alınmaq şərtilə) bal
və xalların cəmi ilə hesablanır.
405
Adətən, testlər
getdikcə
mürəkkəbləşən
testlər
batareyasında birləşdirilir. Testlər batareyası həll edilib
qurtardıqdan sonra alınmış nəticələr standart yolla hesablanır,
hər bir yoxlananın topladığı xalın miqdarı yekunlaşdırılır. Bu
əqli istedad əmsalı (İQ) adlanan ölçünün müəyyən edilməsinə
imkan verir.
Bəs intellektin səviyyəsini necə müəyyən etmək, onu
necə ölçmək olar? Bu sahədə ilk təşəbbüs və fəaliyyəti
görkəmli fransız psixoloqu Alfred Bine (1857-1911) həyata
keçirmişdir. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqlar problemini
öyrənən A.Bine bu problemi həll etmək üçün olduqca maraqlı
yol işləyib hazırladı. Bunun üçün uşaqlar tərəfindən
müvəffəqiyyətlə həll edilməsi mümkün olan xüsusi tapşırıqlar
hazırlayıb ondan istifadə etməyi təklif etdi. A.Bine digər
fransız psixoloqu T.Simonla birlikdə müxtəlif yaşlı uşaqların
diqqətini, hafizəsini, təfəkkürünü və s. öyrənməyə başladı.
Nəticədə yeni - Bine-Simon testləri yarandı. Bu testalogiyada
yeni istiqamət oldu. Bu testlə yoxlanan uşaq öz həmyaşıdları
tərəfindən yerinə yetirilən tapşırıqları həll edə bilirdisə, o, nor-
mal uşaq hesab edilirdi. Lakin bir sıra hallarda həmin
tapşırıqlar uşaq üçün ya həddindən artıq asan, ya da çətin olur-
du. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar testalogiyada xronoloji yaş -
CA (Chroniloqical Aqe) anlayışı ilə yanaşı ağıl yaşı - MA
(Mental Aqe) anlayışından istifadə olunmağa başlandı. Onların
bir-birinə üyğun gəlməməsi ya əqli geriliyin (MA CA-dan
aşağı olanda), ya da istedadın (MA CA-dan yüksək olanda)
göstəricisi hesab olunurdu. 1912-si ildə V.Ştern onların
nisbətini intellekt əmsalı (İQ) (ingiliscə - intelliqence quotient)
adlandırdı. Əmsalı müəyyən edərkən, məsələn, nəzərə alınır ki,
11,5 yaş uşaqlar üçün xalların orta yekunu 120-yə
yaxınlaşmalıdır. Buradanda belə bir sadə nəticə çıxarılar ki,
120 xal toplamış hər bir uşağın ağıl yaşı 11 il yarıma
bərabərdir. Onun əsasında əqli istedad əmsalı aşağıdakı düstur-
la hesablanır:
Dostları ilə paylaş: |