Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 7. Donmuş sunamilər. Antarktida
- Günəş sunamiləri.
yol qət edərək sahilə çırpılıb. Nəticədə buxta ətrafındakı bütün rayonlar dağılmışdır. 159 insan tələf olmuşdur, onlardan 95-i Xila buxtasında həlak olmuşlar. Bu dalğaların gücü bəzən 960 km-ə çata bilir (cəd.l). 1960-cı il mayın 22-də Çili ətrafında əmələ gəlmiş sunami dalğaları, 11 m hündürlükdə su bombası kimi Havay adalarına çırpılır. Nəticədə 31 nəfər tələf olub. Ölkəyə 30 milyon dollar ziyan dəymişdir. Ümumiyyətlə, keçən əsrdə hər yeddi ildən bir orada sunami baş verib. İkinci dünya müharibəsindən sonra Havay adalarında sunamidən ölənlərin sayı zəlzələdən ölənlərdən çox olub. 1964-cü ildə Alyaskadakı zəlzələ sunami yaradır. Dalğanın hündürülüyü 24 m olmuşdur (şəkil 5,6). Mart ayının 27-də dalğalar Alyaska sahillərindəki (Sakit okeanın Şimal-Qərb sahillərində) Kreysen Siti şəhərinə çatır və şəhər suyun altında qalır. 11 nəfər həlak olur, ölkəyə 7 milyon dollar zərər dəyir. Qaçıb xilas olmuş insanlar şəhərə qayıtdıqda orada şəhər yox idi. Tarixdə Vaşinqton ətrafında 300 il bundan əvvəl sunami olması məlumdur. Alimlərin fikrincə Amerikanın şimal-qərb sahillərində 50 ildən bir güclü sunami olur. Kenon Biç şəhəri kurort şəhəridir. Yay aylarında burada turistlərlə birlikdə 20 minə qədər insan olur. Orada sunamilərdən qorunmaq üçün müasir hazırlıq işləri görülüb. Sunami təhlükəsi olan hallarda sirena (siqnal) çalır və məktəb şagirdləri təcili çölə çıxaraq bir neçə dəqiqəyə yaxınlıqdakı hündürlüyə çıxırlar və xilas olurlar. Orada axırıncı sunami 30 il bundan əvvəl baş verib. Az insan tələfatı olub. Vaşinqton Ştatmdakı Lonq Biç şəhəri sunami dalğaları üçün daha təhlükəlidir. Məs. orada 1994-cü ildə baş veraıiş sunami vaxtı əhali təhlükəli əraziləri operativ tərk etmiş və insan tələfatı olmamışdır. 86 Hazırda Dövlət qoruyucusunda qurulmuş 6 metrlik qurğu qabaqcadan sunaminin hündürlüyünü, gücünü və vaxtını xəbər verməyə imkan verir. Tektonik hərəkətlər nəticəsində Havay adalarında 96 km uzunluğu olan nəhəng çat əmələ gəlmişdir ki, o istənilən vaxt adanı iki yerə bölə bilər. Bundan başqa meteoridlərin düşməsi nəticəsində sunami yarana bilər. 50 il bundan əvvəl belə bir sunami qeydə alınmışdır. Keçmiş ittifaq ərazisində güclü sunamilər 1737, 1780, 1898, 1918, 1923, 1953-cü illərdə qeyd edilmişdir. Sunamilərin qorxusu müxtəlifdir və dalğanın hərəkət yolundakı okeanın dərinliyi ilə müəyyən olunur. Keçmiş İttifaqda sunamilərin yerləşməsini müəyyənləşdirmək üçün iki əsas: seysmik və hidroakustik üsuldan istifadə edən xəbərdaretmə xidməti mövcud idi. Seysmik və hidrostatik dalğaların yayılma sürəti sunamilərin sürətindən xeyli çox olduğundan, xəbərdarlıq xidməti əksər hallarda həyəcan siqnalını 30-40 dəqiqə qabaqcadan verə bilər. 1952-ci il noyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə, səhər saat 4-ə yaxın Şimali Kurilsk şəhərinin sakinləri 7 balhq zəlzələ ilə yuxudan oyanırlar. Qorxmuş insanlar evlərdən çıxırlar. Təkanlar dayandıqdan sonra insanlar evlərinə qayıtmağa başlayırlar. Yalnız sunamilərlə keçmişdə tanış olanlar, o cümlədən bahqçı-koreyahlar baxmayaraq ki, sakit dəniz var idi, onlar birinci təkanı hiss edən kimi dağa qaçmışlar. Zəlzələdən 45 dəqiqə sonra okean tərəfdən bərk uğultu eşidildi və bir neçə saniyəyə şəhərə yüksək dalğalar çırpıldı. Dalğa qüvvətli sürətə malik idi və 5 m yüksəkliklə şəhərin mərkəzinə doğru irəliləyir və şəhərin içərisindən keçən çayın dərəsinə qədər çatır. Bir neçə dəqiqədən sonra dalğa öz yolunda dağıtdığı hər şey ilə birlikdə dənizə çəkilir. Dalğının geri çəkilməsi o qədər intensiv idi ki, dənizin dibi bir neçə yüz metrlərlə çılpaqlaşır, sakitlik başlayır. 89 15 dəqiqədən sonra şəhərə yüksəkliyi daha hündür 10 m olan ikinci dalğa çırpılır. Bu dalğa qabağına çıxan hər şeyi dağıdaraq daha çox ziyan vurur. Dalğaların ardınca yalnız evlərin sement bünövrəsi qalmışdı. Şəhərin içindən keçən bu dalğa ətrafındakı dağların yamaclarına qədər qalxaraq şəhərdəki dərəyə tökülür. Burada dəhşətli bir su dövranı baş verir. Bu suyun tərkibində tikinti-töküntülər və kiçik gəmilər də sürətlə fırlanır. Bir neçə dəqiqə ərzində bu su dövranında çoxlu insan məhv olmuşdur. Geriyə qayıdan dalğa arxadan sahil valını vurur və dağın ətrafına fırlanaraq Kuril boğazına soxulmuşdur. Sahil valı və dağ bir neçə dəqiqəyə adaya çevrilir. İkinci dalğadan bir neçə dəqiqə sonra daha zəif üçüncü dalğa gələrək, sahilə çoxlu tör-töküntü gətirir. Səhər saat 9-da okeanın səthi qüvvətli hərəkətə gəlir və bütün gün ərzində yavaşıyır. 1737-ci ildə Avaçidə, Kuril Lopatasmda və adalarda baş vermiş zəlzələ zamanı dəhşətli subasma olmuşdur. Oktyabrın 6-da gecə yarı 15 dəqiqədə bir neçə təkan olur və bunun nəticəsində çoxlu kamçatkahlarm obaları və köçlərini yuyub aparmışdır. Günəş sunamiləri. Günəşin səthində ləkələrin olması hamıya bəllidir. Onlar Günəşdə fiziki proseslər nəticəsində yaranırlar, yanacaq yanarkən termonüvə prosesləri zəifləyir. Alimlər belə fikirləşirlər ki, ləkələr səsin sürətinin kəskin azalması ilə əlaqədar olan kosmik yaranmadır. Belə ki, bu ləkələrin yaxınlığında səsin sürəti adi haldan xeyli azdır. Məlumat, rabitə, idarəetmə, elm, cəmiyyət (MAUSU) Beynəlxalq Akademiyasının prezidenti Y.İ.Borovkov bu fikirləri çoxdan söyləsə də 2003-cü ildə Los Angelesli fikirlər öz günəşətrafı «Coxo» zondunun köməkliyi ilə ölçülər apararaq həmin fikirləri təsdiqləmişlər. Ləkə-Günəş ətrafında daima yaranan günəşətrafı «qara» dəlikdir. Bu dəlik Günəşdən 2-10 mln. km məsafədə yaranır. Bu «qara dəliklərin» (deşiklərin) Yer səthinə istiqamətlənməsi Yerdə çoxsaylı katoklizmalarm: 91 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|