Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci
sinifləri üçün “Azərbaycan Respublikasının
fiziki coğrafiyası” dərsliyi
Müəlliflər: Budaq Budaqov
Yaqub Qəribov
Şəfiqə Hümbətova
Bakı: Təhsil, 2011.
Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1.
Məzmun baxımından;
2.
Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
1. Məzmun baxımından
Dərslik hazırda respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris
proqramı əsasında hazırlanaraq, giriş, 7 bölmə və 32 paraqrafdan ibarətdir.
Giriş özündə 1 paraqrafı, 1-ci bölmə 4 paraqrafı, 2-ci bölmə 3 paraqrafı, 3-cü
bölmə 8 paraqrafı, 4-cü bölmə 4 paraqrafı, 5-ci bölmə 3 paraqrafı, 6-cı bölmə 3
paraqrafı, 7-ci bölmə isə 6 paraqrafı əhatə edir.
Dərsliyin sonunda verilmiş proqramda hər bölmənin həcmi nəzərə alınmaqla,
2-3 praktik işin, “Şagirdlər bilməlidirlər” və “Şagirdlər bacarmalıdırlar”ın
verilməsi təqdirəlayiqdir.
Hər bir mövzunun əvvəlində
düşündürücü
sualların
və onun
ardınca
istiqamətləndirici mətnin verilməsi
şagirdlərin təfəkkürünü
öyrənilən
mövzuya
yönəldir.
Dərsliyin bəzi paraqraflarının sonunda mövzunu möhkəmləndirmək məqsədilə
verilən cədvəllər şagirdlərin müstəqil
düşünmə qabiliyyətlərinin daha da artmasına
kömək göstərir.
Dərslikdə olan bəzi səhvlər haqqında düzəliş dərsliyin sonunda öz əksini tapıb.
Qeyd edilənlərlə yanaşı, dərslikdə bir sıra nöqsanlar, qeyri-dəqiq izahatlar,
texniki qüsurlar, redaktə xarakterli səhvlər, düzgün tərtib olunmayan suallar və s.
mövcuddur. Bəzi mövzularda mətnlərin izahına aid xəritə, sxem, şəkil, diaqram və
s. illüstrativ materiallar az verilib. İradların bir hissəsi tövsiyə xarakterlidir.
Səhifə 3-də Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında böyük xidmətləri
olan alimlər haqqındakı məlumatların bir qədər geniş verilməsi məqsədəuyğundur.
Həmin səhifədə 4-cü abzasdakı 2-ci cümlənin 37 sözdən ibarət olması onun
dərk edilməsini çətinləşdirir.
Səhifə 4-də istiqamətləndirici mətndə “Azərbaycan Ön Asiyada yerləşir və
Qafqaz dağlarının cənub-şərq hissələrindən Urmiya gölünün cənubuna qədərki
dağlıq əraziləri əhatə edir” cümləsində Azərbaycanın hansı dövründən danışıldığı
2
məlum deyil. Bu sərhədlərin Azərbaycanın hansı dövrünə aid olduğu göstərilsə,
yaxşı olar.
Həmin səhifədə 1-ci abzasda “Qədim Azərbaycan ərazisi 200 min km
2
-dən
artıq sahəni tutmuşdur” cümləsində Qədim Azərbaycan dedikdə hansı tarixə aid
olması göstərilsə, onun sahəsi haqqında verilmiş (200 min km
2
) rəqəmə də
aydınlıq gətirilmiş olar.
Yenə həmin səhifədə 2-ci abzasda “Azərbaycan torpağına Böyük Qafqazın
cənub-şərqi, Kiçik Qafqazın şərqi, onların arasında yerləşən geniş Kür-Araz
ovalığı, cənubda Talış, Savalan, Qaradağ, Bozquş silsilələri bütövlükdə İran
yaylasının şimal-qərb hissəsi aiddir” cümləsi verilib. “Aiddir” sözündən məlum
olur ki, Azərbaycanın indiki dövründən danışılır. Amma göstərilən ərazilər
(Savalan, Qaradağ, Bozquş silsilələri bütövlükdə və İran yaylasının şimal qərb
hissəsi) Azərbaycanın indiki sərhədləri daxilində yerləşmədiyindən, bu cümlənin
“Tarixi Azərbaycan torpaqlarına Böyük Qafqazın cənub-şərqi, Kiçik Qafqazın
şərqi, onların arasında yerləşən geniş Kür-Araz ovalığı, cənubda Talış, Savalan,
Qaradağ, Bozquş silsilələri bütövlükdə İran yaylasının şimal-qərb hissəsi aiddir”
kimi yazılması daha düzgün olardı.
Səhifə 7-də 4-cü abzasda “Ovalıqlar, yəni yüksəkliyi 200 m-ə qədər olan
sahələr ərazinin 40%-ni tutur. Ovalıqların 18%-i dəniz səviyyəsindən aşağıda
yerləşir”, səhifə 10-da 3-cü abzasda isə “Ovalıq ərazisinin 40%-ə qədəri okean
səviyyəsindən aşağıda yerləşir” yazılır. Bu faktlar bir-birinə ziddir və
aydınlaşması məsləhətdir.
Səhifə 11-də 2-ci abzasda “Tektonik qalxma sahələrində qırışıq, qırışıq-
qaymalı dağlar yaranır” yazılsa da, qırışıq-qayma dağlar haqqında əvvəlki
dərsliklərdə heç bir məlumat verilməyib. Qırışıq-qayma dağlar haqqında məlumat
verilsə, daha yaxşı olar.
Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasda “...və Talış dağlarında bu proses zəif
gedir” cümləsi əvəzinə, “ ...və Talış dağlarında bu proses nisbətən zəif inkişaf
edir” yazılsa, daha yaxşı olar.
Səhifə 13-də 4-cü paraqrafda başlıqda “Geoloji quruluş. Tektonik zonalar”
yazılsa da, mövzunun içərisində əvvəlcə “Tektonik zonalardan” sonra isə
“Geoloji quruluşdan” bəhs edilib. Mətndə əvvəlcə “ Geoloji quruluş”, ardınca
“Tektonik zonalar” haqqında izahat və mətn daxilində hər bir mövzunun
yarımbaşlığı verilsə, yaxşı olar.
3
Səhifə 14-də “morfostruktur” və “meqaantiklinoriumu” terminləri yazılsa
da, bu terminlər haqqında əvvəlki dərslik və bölmələrdə məlumat verilməyib. Bu
terminlərin qısa izahının verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 19-da 2-ci abzasda “Lakin Muradxanlı yatağındakı neft Mezozoy
erasının vulkan süxurlarında aşkar edilmişdir” cümləsində “vulkan süxurları”
əvəzinə, “ vulkanik-çökmə süxurları” yazılsa daha doğru olar.
Yenə həmin səhifədə 5-ci abzasda “Bu kompleksdə kalium, vanadium və
başqa nadir metallar da vardır” yazılsa da, məlum olduğu kimi, “kalium” nadir
metallara aid deyil. Buradan “Kalium” sözünün çıxarılması məsləhətdir.
Yenə həmin abzasda axırıncı cümlədə “Polimetal filiz yataqları Gümüşlüdə
(Naxçıvan MR), Mehmanada (Qarabağ), Filizçaydadır (Balakən rayonu)” yazılıb.
Bu cümlə “Polimetal filiz yataqları Naxçıvan MR-da (Gümüşlü), Ağdərədə və
ya Yuxarı Qarabağda
(Mehmana),
Balakən və Zaqatalada
(Filizçay)” kimi
verilərsə, daha yaxşı olar.
Həmin səhifənin sonunda, çərçivədəki cümlənin “Zəylik
alunit yatağının
potensial ehtiyatına görə Azərbaycan
Avropada 1-ci yerdə
durur” əvəzinə,
“Zəylik
alunit yatağının
potensial ehtiyatına görə Azərbaycan Avropada 1-ci,
dünyada Çindən sonra 2-ci yeri tutur” cümləsi yazılsa, daha yaxşı olar.
Səhifə 21-də sual və
tapşırıqlarda 2-ci sual “Faydalı qazıntılar xəritəsinə
əsasən
hansı faydalı qazıntıların həm düzənlik, həm də dağlıq ərazilərdə, hansı
faydalı qazıntıların yalnız düzənliklərdə və yalnız dağlıq ərazilərdə yayıldığını
müəyyənləşdirin” cümləsi çox uzun olduğundan şagirdlər tərəfindən başa düşülməsi
çətinləşir. Bu cümlədəki fikirlər ayrı-ayrılıqda qısa şəkildə verilərsə, daha yaxşı olar.
Səhifə 29-da 7-ci paraqrafda “Atmosfer yağıntıları” mövzusunda verilən
rəqəmlər bir qədər azaldılsa, yaxşı olar.
Dərsliyin bəzi mövzularında cümlələr və faktlar təhrif olunub.
Məsələn, səhifə 32-də 4-cü abzasda “Qışı mülayim, yayı quraq isti keçən
yarımsəhra və quru çöl iqlimi” kimi;
Səhifə 33-də 10-cu şəkildəki şəkilaltı 1-ci yazıda və səhifə 89-da 2-ci abzasda
bu cümlə “Yayı quraq keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi” kimi;
Səhifə 92-də 2-ci abzasda bu cümlə “Qışı mülayim yarımsəhra və quru-çöl
iqlimi” kimi;
Səhifə 93-də 5-ci abzasda həmin cümlə “Qışı mülayim keçən yarımsəhra
və quru çöl iqlimi” kimi;
4
Səhifə 95-də axırıncı abzasda və səhifə 97-də 9-cu abzasda bu cümlə
“Yarımsəhra və quru çöl iqlimi” kimi;
Səhifə 98-də 3-cü abzasda həmin cümlə “Yayı quraq keçən yarımsəhra
iqlimi” kimi yazılıb.
Göründüyü kimi, 32, 33, 89, 92, 93, 95, 97, 98-ci səhifələrdə eyni iqlim
yarımtipindən bəhs edilsə də, onların adları müxtəlif verilib. Bunların eyni cür
verilməsi məsləhətdir.
Həmçinin səhifə 32-də 5-ci abzasda verilən “Qışı soyuq, yayı quraq isti
(kontinental) yarımsəhra və quru çöl iqlimi” yarımtipi aşağıdakı səhifələrdə
göstərilən iqlim yarımtipləri ilə uyğunlaşmır. Məsələn:
Səhifə 33-də 10-cu şəkildəki şəkilaltı 2-ci bənddə həmin cümlə “Qışı soyuq
keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi” kimi;
Səhifə 108-də axırıncı abzasda həmin cümlə “Qışı soyuq, yayı isti-quraq
keçən yarımsəhra və quru-çöl iqlimi” kimi;
Səhifə 110 7-ci abzasda “Yayı quraq keçən soyuq yarımsəhra və quru-çöl
iqlimi” kimi yazılıb.
Göründüyü kimi, 32, 33, 108, 110-cu səhifələrdə eyni iqlim yarımtipindən
bəhs edilsə də, həmin iqlim yarımtiplərinin adı müxtəlif yazılıb. Onların bir
formada verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 37-də 3-cü abzasda Vəlvələçay üzərindəki şəlalənin adı “ Afurca”
yazılmalıdır.
Səhifə 39-da 3-cü abzasda “Sel ocaqları” haqqında məlumatın verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 40-da bir səhifədə 16-17 ədədin verilməsi şagirdlər üçün çətindir.
Ədədlərin sayının azaldılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 41-də 3-cü abzasda “Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı ilə axan
çaylar (Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Ataçay) qar,
buzlaq, yağış və yeraltı sularla qidalanır” yazılıb. Bunun əvəzinə, “ Qusarçay,
Qudyalçay və Qaraçayın qidalanmasında qar və buzlaq suları; Vəlvələçay,
Gilgilçay, Ataçayın qidalanmasında isə yağış və yeraltı sularının üstünlük təşkil
etməsi” yazılsa, daha düzgün olar.
Səhifə 49-da 4-cü abzasda verilmiş “Ən mühüm yarımadaları Abşeron,
Mangistau, Buzaçi (Qazaxıstan), Çələkən, Türkmənbaşı, başlıca adaları Bakı və
Abşeron arxipelağı, Çeçen (Rusiya), Oqurçınski (Türkmənistan), Kulalı, Suiti
5
(Qazaxıstan), əsas körfəzləri Qızılağac,
Bayıl buxtası, Qaraboğazgöl,
Türkmənbaşı, Türkmən, Mangistau, Qazax
və s-dir” cümləsininredaktə
edilməsi məsləhətdir.
Həmçinin yenə həmin səhifədə axırıncı abzasda verilmiş “Şimaldan Rusiya
ərazisindən Volqa, Qazaxıstan, Ural, Emba çayları, qərbdən Terek, Sulak,
Samur
və
Azərbaycanın
bütün çayları, cənub-şərqdən Atrek
(Türkmənistandan), cənubdan – İran ərazisindən Qızılüzən (Səfidrud) və
başqa çaylar tökülür” cümləsinin də redaktə edilməsi yaxşı olar.
Səhifə 55-də axırıncı sətirdə “çimli” və “yumşaq çimli” dağ çəmən
torpaqlarının yayıldığı qeyd olunub. Burada “çimli” terminin açıqlanması və bu
torpaqların çürüntü maddələri (humus) ilə zəngin olması (5-6%-dən 16%-dək)
barədə məlumat verilməsi yaxşı olar.
Səhifə 56-da qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarında humusun miqdarının 10-12%
olduğu qeyd olunub. Elmi coğrafi ədəbiyyatda isə bu torpaqların üst qatında
humusun miqdarının 5%-dən 11-12%-dək dəyişdiyi göstərilib. Ona görə də bu
faktın dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 57-də şorakətli boz-qonur torpaqlar haqqında qısa məlumat verilib.
Burada “şorakət” anlayışının qısa izahına və onun “şoran” anlayışından
fərqləndirilməsinə ehtiyac yaranır. Həm də 13-cü şəkildəki 11-ci şəkilaltı yazıda
şorakətli boz-qonur torpaqlar “şorakətvari boz-qonur” torpaqlar kimi yazılıb. Bu
torpaqların eyni adla verilməsi daha yaxşı olar.
Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasda boz-qəhvəyi torpaqların 2 yarımtipinin (açıq və
tünd) olduğu qeyd olunub. Ancaq elmi ədəbiyyatda, torpaqların genetik təsnifat
sxemində bu torpaqların 3 yarımtipi – açıq, adi və tünd yarımtipləri qeyd edilib.
Yenə həmin səhifədə boz-qəhvəyi torpaqların 400-800 m yüksəkliklər arasında
yayıldığı və humusun miqdarının 4-6%-ə çatdığı qeyd olunub. Elmi ədəbiyyatda isə bu
torpaqların Böyük Qafqazda 200-300 m-dən 500-600 m-dək hündürlükdə
yayılması və tünd boz-qəhvəyi torpaqda
humusun
miqdarının
3%-dən 5%-dək
dəyişməsi göstərilib.
Dərslikdə torpaqların coğrafi yayılmasını daha
yaxşı mənimsəmək
üçün
konkret coğrafi obyektlər istiqamətində
torpaqların şaquli
yayılmasına
aid
çalışmaların da verilməsi faydalı olar.
Səhifə 67-də 1-ci abzasda 3-cü cümlədə 27 sözün olması şagird üçün çətinlik
yaradır. Cümlənin redaktə olunması məsləhətdir.
6
Səhifə 71-də 3-cü abzasda “Bir sıra sahələrdə 1600-2200 m yüksəkliklərdə
meşə-çəmən landşaftına rast gəlmək mümkündür” cümləsi yazı lıb. Ancaq səhifə 68-
də 15-ci səkildə “Azərbaycan Respublikasının landşaftlarının xəritə-sxemi”ndə və 9-
cu şəkilaltı yazıda “meşə-çəmən” landşaftı 200-500 m yüksəkliklərə qədər olan
ərazilərdə göstərilib. Bunun dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 83-də 1-ci abzasda Böyük Qafqazın cənub yamacında İlisu, İsmayıllı,
Qəbələ dövlət təbiət qoruqlarının adları çəkilib. Qəbələ dövlət təbiət qoruğunun
olması dəqiqləşdirilməlidir.
Səhifə 85-86-da “Orta Araz və Lənkəran vilayətlərindən başqa digər
vilayətlər yarımvilayətlərə bölünür” cümləsi yazılıb. Bölgüdə “yarımvilayət”
ifadəsi mövzunu çətinləşdirir. 8-ci sinif şagirdlərinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil.
Fiziki-coğrafi rayonlaşdırılmaya aid mövzularda izahat vilayət və fiziki coğrafi
rayonlar üzrə aparıldığına görə “yarımvilayət” termini çıxarı lsa, yaxşı olar.
Səhifə 103-də 31-ci paraqrafın başlığında “Ön Asiya ölkəsi. Lənkəran vilayəti”
yazılıb. Lakin Azərbaycanın B.Ə. Budaqov və M.A. Müseyibov tərəfindən tərtib
olunmuş və qəbul edilmiş fiziki-coğrafi rayonlaşma sxeminə görə Lənkəran
vilayəti Qafqaz fiziki-coğrafi ölkəsinə
aiddir. Bu yanlışlığın aradan qaldırılması
məsləhət görülür.
Səhifə 104-də
1-ci abzasda
“Talış dağları Neogen yaşlı vulkan
süxurlarından ... təşkil olunmuşdur” fikri qeyd olunub. Amma səhifə 16-da 3-cü
şəkildə verilmiş xəritə-sxemdə Talış dağlarında Paleogen yaşlı süxurların üstünlük
təşkil etdiyi göstərilib. Bu ifadələrə aydınlıq gətirilməsi yaxşı olar.
Dərslikdə verilən qabardıcı-xüsusiləşdirmə mətnlərin bəziləri əsas mətndə
verilənlərin təkrarıdır. Məsələn,
səhifə 25, 29 və s.
Dərsliyin rus dilində olan variantında da bəzi qüsurlar var. Bunlar
aşağıdakılardır:
Səhifə 4-də 3-cü abzasda verilmiş
çərçivədə “Клавдий
Птоломей”
deyil, “Клавдий Птолемей” yazılmalıdır.
Səhifə 7-də 3-cü abzasda “около половины территории занято
равнинами” deyil, “около
половины
территории занята
равнинами”
yazılmalıdır.
Səhifə 16-da 5-ci abzasda “В 1902 году в Шамахы в результате
страшного землетрясения город был полностью разрушен” deyil, “ В 1902
7
году в результате страшного землетрясения город Шамахы был полностью
разрушен ...” yazılmalıdır.
Səhifə 27-28-də “Зимой эти воздушные массы создают холодные,
морозные, с малым количеством снежных осадков, погодные условия”
deyil, “Эти воздушные массы зимой создают холодные, морозные погодные
условия с небольшим количеством снега” yazılmalıdır.
Səhifə 28-də 2-ci abzasda “...эти воздушные массы создают ветреные,
холодные, с осадками, погодные условия” cümləsi “ ...эти воздушные массы
создают ветреные, холодные погодные условия с осадками” kimi yazılmalıdır.
Həmin səhifədə 3-cü abzasda “При проникновении в зимнее время на
территорию республики…” deyil, “ При проникновении на территорию
Азербайджана в зимние месяцы…” yazılmalıdır.
Həmin səhifədə 4-cü abzasda “...часто выпадают осадки” deyil, “ часто
выпадают дожди” yazılmalıdır.
Səhifə 29-da 2-ci abzasda “…увеличивается скорость ветра и
возрастает облачность” deyil, “. ..дуют сильные ветры, увеличивается
облачность” yazılmalıdır.
Səhifə 32-də 1-ci abzasda “…Приаразских, Самур-Девечинских
равнинах годовое количество возможной испаряемости…” deyil,
“ …Приаразских равнинах годовое количество возможного испарения…”
yazılmalıdır.
Səhifə 38-də 3-cü abzasda “К территории Азербайджана относится и
ряд…” deyil, “ На территорию Азербайджана входят ряд…” yazılmalıdır.
Səhifə 39-da 2-ci abzasın axırıncı cümləsində “…из-за острой
недостаточности влаги…” deyil, “… из-за нехватки влаги…” yazılmalıdır.
Səhifə 56-da axırıncı abzasda “...с коэффициентом увлажнения выше
1…” deyil, “ с коэффициентом увлажнения больше единицы…” yazılmalıdır.
Səhifə 58-də 7-ci abzasda “…коэффициент увлажнения составляет ниже
1.” deyil, “… коэффициент увлажнения бывает меньше единицы” yazılmalıdır.
Səhifə 59-da 1-ci abzasda “...юго-востоке Самур-Девечинской
низменности” deyil, “ юго-востоке Самур-Девечинской (Шабранской)
низменности” yazılmalıdır.
Səhifə 62-də 4-cü abzasda “Здесь растут держидерево…” deyil, “ Здесь
растут держи-дерево…” yazılmalıdır.
8
Səhifə 63-də 1-ci abzasda “…70 видов эндемических деревьев…” deyil,
“… 70 видов эндемичных деревьев…” yazılmalıdır.
Səhifə 64-də 6-cı abzasda 7 növ iynəyarpaqlı ağac olduğu qeyd olunub, lakin
4-nün adı göstərilib.
Həmin səhifədə 7-ci abzasda “...долголетнее дерево…” deyil,
“...многолетнее дерево…” yazılmalıdır.
Səhifə 65-də 3-cü abzasda “...насороги…” deyil, “…носороги…”
yazılmalıdır.
Səhifə 66-da 4-cü abzasda “...является “местом стоянки” для
перелетных птиц” deyil, “… является естественным пристанищем для
перелетных птиц” yazılmalıdır.
Səhifə 68-də landşaftın təsnifatında dəqiqlik gözlənilməyib.
Həmin səhifədə 3-cü abzasda “...на карту-схему…” deyil, “… на
картосхему...” yazılmalıdır.
Səhifə 73-də 4-cü abzasda “…Лянгебизского хребтов…” deyil ,
“… Лянгябизского хребтов…” yazılmalıdır.
Səhifə 74-də 1-ci abzasda “...около 25-30%поверхности почвы покрыто
растениями” deyil, “ …около 25-30% поверхности почвы покрыта
растениями” yazılmalıdır.
Səhifə 75-də 2-ci cümlədə “yulgun” – ağacın adı tərcümə edilməyib –
“тамариск” yazılmalıdır.
Səhifə 76-da 1-ci abzasda “...территория вдоль реки Куры” deyil,
“…территория вдоль Куры” yazılmalıdır.
Səhifə 91-də 5-ci abzasda “Загатальско-Лагичский район…” deyil,
“Загатала-Лагичский район…” yazılmalıdır.
Səhifə 98-də 1-ci abzasda “Кюдри-Ширванский район…” deyil, “Кюдрю-
Ширванский район…” yazılmalıdır.
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Səhifə 11-də ekzogen mənşəli relyef formalarından bəhs edilib. Həmin relyef
formalarına aid sxem və şəkil nümunələri verilsə, mövzu şagird üçün asan və
maraqlı olar.
Səhifə 20-də 4-cü şəkildə “Faydalı qazıntıların xəritə-sxemi”ndə verilən
faydalı qazıntıların şərti işarələri ilə xəritədə verilən şərti işarələr bir-birinə uyğun
9
gəlmir. Belə ki, şərti işarələrdə verilmiş xromit filizinin işarəsi xəritə-sxemdə həm
Kiçik Qafqazda, həm də Abşeronda göstərilib. Şərti işarələrin rənglərində
qarışıqlıq var. Bunlara aydınlıq gətirilsə, yaxşı olar.
Həmin xəritə-sxemdəki materiallar mövzuda verilən materiallarla uyğunlaşmır.
Məsələn, həmin səhifədə 3-cü abzasda Kəlbəcərdə Şorbulaq, Ağyataq, Löhçay və
Laçın rayonunda Naxçıvanda çoxlu sayda civə yatağının aşkar edilməsi barədə
məlumat verilsə də, xəritə-sxemdə yalnız bir yerdə civənin şərti işarəsi göstərilib.
Səhifə 24-də 6-cı şəkildə “Yanvar ayı üçün havanın orta aylıq
temperaturunun (
0
C) xəritə sxemi”ndə xəritədəki rənglərin soyuq havaya uyğun
göy rəngin çalarları ilə verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 33-də 10-cu şəkildə “İqlim tiplərinin xəritə-sxemi”ndə Talış
dağlarının yüksək əraziləri üçün verilən iqlim yarımtipləri – (“Qışı soyuq keçən
yarımsəhra və quru çöl iqlimi”, “Yayı quraq keçən soyuq iqlim” və “Qışı quraq
keçən soyuq iqlim”) şəkilaltı yazılarda və xəritədə göstərilsə də, həmin mövzuda
Talışın yüksək dağlıq ərazilərinin iqlim yarımtiplərinə istinad edilməyib. Həm də
aşağıda göstərilən səhifələrdə həmin ərazinin iqlim yarımtiplərinin adları və sayı
müxtəlif cür yazılıb. Məsələn, səhifə 104-də 1-ci abzasda Talış dağlarının yüksək
sahələrinə yalnız “Qışı soyuq yarımsəhra və quru çöl iqlimi” verilib. Səhifə
106-da 6-cı abzasda kiçik sahədə - “Yayı quraq keçən soyuq iqlim, yarımsəhra
və quru-çöl iqlimi” kimi yazılıb. Göründüyü kimi, eyni ərazi üçün verilən iqlim
yarımtiplərinin sayı və adı müxtəlif verilib. Bunların dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 35-də 11-ci şəkildə “Azərbaycan Respublikasının əsas çaylarının
xəritə-sxemi”ndə Kür və Samur çayından çəkilmiş kanalların işarəsi düzgün
verilsə də, Araz çayından çəkilmiş kanalların işarəsi bunlara uyğun gəlmir.
Həmçinin burada Araz çayı üzərindəki Mil-Muğan su qovşağından başlayan Baş
Mil kanalının da verilməsi yaxşı olar. Həmin şəkildə tranzit çayların respublika
sərhədlərindən kənarda olan hissəsi göstərilməyib. Bu da şagirdlərdə həmin
çayların təyin edilməsi işini çətinləşdirir. Tranzit çayların respublikadan kənarda
olan hissəsinin xəritə-sxemdə göstərilməsi yaxşı olar.
Yenə həmin səhifədə verilmiş xəritədə Naxçıvan MR-in ərazisində Parağaçayın
hansı əsas çayın qolu olması göstərilməyib. Əsas çayın adı yazılsa, yaxşı olar.
Səhifə 37-də 5-ci cədvəldə “Azərbaycanın tranzit çayları” verilib. “Tranzit
çay” termini haqqında dərslikdə məlumat verilsə, yaxşı olar.
10
Səhifə 38-də 6-cı cədvəldə Dəmiraparançayın qidalanmasının 50%-ni qar və
buzlaq, Türyançayın qidalanmasının isə 61%-ni yeraltı suların təşkil edildiyi
yazılıb. Dəmiraparançay Türyançayın əsas qolu olduğu üçün bunların qidalanma
mənbələrində belə böyük faiz fərqinin olması dəqiqləşdirilsə, yaxşı olar.
Həmin cədvəldə qar və buzlaqlarla qidalanan çaylara Oxçuçayın əlavə
edilməsi məsləhətdir.
13-cü paraqrafda su qovşaqlarının su anbarlarından fərqli cəhətləri izah
olunsa, yaxşı olar.
Dərsliyin torpaq xəritəsi ilə 8-ci sinif “Coğrafiya” atlasındakı torpaq xəritəsi
arasında xeyli uyğunsuzluq vardır. Bu, mövzunun öyrənilməsini çətinləşdirir. Bu
uyğunsuzluq aradan qaldırılsa, yaxşı olar.
Həmçinin torpaqların yüksəklik qurşaqları üzrə coğrafi paylanmasını əks etdirən
köməkçi
bir qrafik və ya
sxemin verilməsi tədris materiallarının daha asan
mənimsənilməsinə kömək göstərə bilər.
Səhifə 56-da 13-cü şəkildə “Torpaq xəritə-sxemi”ndə 3-cü şəkilaltı yazıda və
xəritədə
Naxçıvan MR-in
yüksək dağlıq əraziləri üçün verilən dağ-çəmən bozqır
torpaqlarına həmin mövzuda istinad edilmir.
Səhifə 58-də sual və tapşırıqlarda verilən cədvəlin 1-ci qrafasındakı “Qonur
və qəhvəyi torpaq” ifadəsi əvəzinə, “ Qonur dağ-meşə və qəhvəyi dağ-meşə
torpaqları” cümləsi yazılsa, yaxşı olar.
Dərslikdə dağ-cəmən, dağ-meşə və düzən torpaqlarının profilinin (kəsiminin)
verilməsi (cəmi 3 profil) illüstrativ
material kimi əyaniliyi
və
mövzunun
mənimsənilməsini artırar.
Səhifə 60-da xəritə-sxemdə 12-ci şəkilaltı yazıda verilən “Şorangəli və
efemerli yarımsəhralar”da “şorangəli” anlayışı dəqiqləşdirilsə, yaxşı olar.
Səhifə 60–61-də dağ-bozqır və
dağ-kserofit bitkilərinin
yayıldığı ərazilər
haqqında geniş məlumat verilsə də, səhifə 60-da 14-cü şəkildəki xəritə-sxemdə və
7-ci şəkilaltı yazıda bu bitkilər ancaq dağ-kserofit bitkiləri kimi göstərilib. Xəritə-
sxemdə dağ-bozqır bitkilərinə istinad edilməyib. Talış dağlarında və
Naxçıvanda
dağ-kserofit bitkilərinin yayıldığı ərazilərdə verildiyi rənglə digər
dağ-kserofit
bitkilərinin rəngi üst-üstə düşmür. Xəritədə Naxçıvanda həmin bitkilərin aid
olduğu ərazilərdə “ 7” rəqəmi yazılsa, yaxşı olar.
11-ci paraqrafda əsas çayların hidroloji xüsusiyyətlərini əks etdirən cədvəl verilsə,
mətn yığcam olar və şagirdlərin cədvəl üzrə müstəqil işləmə imkanları artar.
11
11 və 13-cü paraqraflarda cədvəl, sxem və şəkillərin olmaması mövzunun
mənimsənilməsini şagirdlər üçün çətinləşdirir . Həmin paraqraflarda cədvəl, sxem və
şəkillərin verilməsi yaxşı olar.
Səhifə 82-də 18-ci şəkildə “Qoruq, yasaqlıq və milli parklar” xəritə-sxemində
Qarayazı qoruğu Kür çayının hər iki sahilində verilib. Amma 8-ci sinfin atlasında Kür
çayının sol sahilində göstərilib. Bunların dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 86-da 20-ci şəkildə “Böyük Qafqaz dağlarının iqlim göstəriciləri”
diaqramında Qırız, Əlibəy, Muğanlı məntəqələrini şagirdlərin yaxşı tanıması üçün
yerləşdiyi inzibati rayonların adının göstərilməsi məsləhətdir.
Dərslikdəki bəzi paraqraflarda (1, 3, 11, 12, 13, 19, 23, 25) və səhifələrdə (19,
53, 54, 57, 87, 91, 93, 99, 100, 108, 109) heç bir illüstrativ material yoxdur.
İllüstrativ materiallar minimum zəruri həcmdən (40%) az olmamalıdır. İllüstrativ
materialların artırılması şagirdlərin dərsliyə marağını daha da artırar.
Paraqraf və bölmələrin sonunda şagirdlər üçün yeni olan söz və anlayışların
izahı verilsə, yaxşı olar.
12
Document Outline - page5
- page7
- page9
- page11
- page13
- page15
- page17
- page19
- page21
- page23
Dostları ilə paylaş: |