iqtisadiyyat və onun təməl prinsipləri
qiymətləndirmişdir. 0, «Qüvvət elmdədir» fİKrini dəfələrlə yada salır
və göstərir
K
İ,
«BilİKİi adamlar uzağı görər, cahilin zəhməti hədərdir,
hədər». Zəhmətin, işin hədərə getməməsi üçün o, insanı öyrənməyə,
çalışmağa, yaratmağa, təbiətin və cəmiyyətin sirrlərini açmağa də’vət
edirdi. Bu gün də öz aKtuallığını saxlayan bu sözlər hamı üçün,
xüsusilə təhsil alan gənclərimiz üçün bir örnəKdir.
İqtisad elminə yaradıcılıqla yanaşmaq, onun müddəalarını sərbəst
qavramaq, azad iqtisadi təfəKKÜrün innişafı üçün çox faydalıdır.
Yadda saxlamaq lazımdır Kİ, hər cür şablon, basmaqəlib fi- Kİrlər də
sərbəst, obyentiv elmi təfəKKÜr üçün zərərlidir. Bir də Kİ, müasir
iqtisadi-sosial həyatın nəzəri təhlilində mübahisə doğuran problemlər
də çoxdur. Buna görə də hər bir elmi Kursun tədrisində məqsəd heç də
oxucuya mütləq həqiqəti sadalamaq deyil, məqsəd bu həqiqətlərin
axtarıb tapılması yollarını, gerçəK iqtisadi şəraitin yaradıcılıqla
öyrənilməsinin üsul və metodlarını göstərməndən ibarətdir. Güman
edirİK Kİ, iqtisad elminə və digər bilİK sahələrinə maraq göstərən,
onları bir daxili ehtirasla öyrən- məK istəyən müasir oxucu, tələbə
əzbərçilİKdən, ehKamçılıqdan, basmaqəlib fİKİr və düşüncə
vərdişlərindən uzaqlaşmaqla buna nail ola biləcəKdir. Bu qısa
tövsiyələrdən sonra indi də iqtisadiyyat anlayışının təhlilinə KeçəK.
İqtisadiyyat
- iqtisad elminin adı bu sözdən, termindən alınmışdır.
Geniş mə’nada iqtisadiyyat bütün iqtisadi bilİK sahələrinin, eləcə də
iqtisadi nəzəriyyənin öyrəndiyi, araşdırdığı obyeKtdir.
Elm tarixində iİK dəfə iqtisadiyyat sözünü, anlayışını qədim yunan
alimləri işlətmişlər. O, Ksenofontun (e.ə-430-355) «Ev təsərrüfatı» və
ya «Ev iqtisadiyyatı» deyilən əsərinin adından götürülmüş, sonra
Aristotel (384-322) tərəfindən geniş şərh edilmişdir. Yunan sözü olan
«OyKonomiya» İKİ sözdən- «oyKos» (ev, təsərrüfat) və «nomos»
(qayda, qanun) söz birləşmələrindən yaranmışdır. Bu mə’nada
«EKonomİKa» antİK dövrün qul əməyinə əsaslanan ailə təsərrüfatının,
ən çox natural təsərrüfat münasibətlərini ifadə edirdi. Təsərrüfat və
onun idarəedilmə qanunları mə’nasını daşıyan bu anlayış sonralar
mürəKKəb və geniş bir fəaliyyət dairəsini, bütövlÜKdə iqtisadiyyat
mə’nasını ifadə etməyə başlamışdır. Hazırda dünyanın əKsər
öİKələrində, müxtəlif dillərdə «EKonomİKS» geniş anlamlı bir
Kateqoriya Kİmi işlədilməK- dədir. Bizim və bir çox islam öİKƏləri
xalqlarının dilində «eKO- nomİKa» ərəb dilindən alınmış
«iqtisadiyyat», «iqtisad» Kİmi sözlərlə ifadə olunur. Lüğəti mə’nası da
elə «eKonomİKa» anlayışının bildirdiyi mə’naya uyğundur. Dilimizə
daxil olan «iqtisadiyyat» məfhumu «təsərrüfatı idarəetmə»,
«təsərrüfatçılıq»,
15
iqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu
«qənaət», «İqtisad elmi» Kİmi anlayışları ifadə edir. Adi həyatda, xalq
arasında
«iqtisadiyyat»
sözündən
daha
çox
«təsərrüfat»,
«təsərrüfatçılıq» Kİmi məfhumlar geniş yayılmışdır. Çox hallarda
«təsərrüfat» dedİKdə,
K
İ
Ç
İ
K
və iri təsərrüfatların maddi ünsürlərini,
avadanlıq, ləvazimat, mal-qara və şairələri nəzərdə tuturlar. Əslində
təsərrüfatın görünən tərəfləri də bunlardan ibarətdir. LaKİn, bütün
istehsal və xidmət dairələrini, sahələrini və onların subyeKtlərini
özündə birləşdirən təsərrüfat anlayışı daha mürəKKəb bir
mexanizmdir. Bu heç də üzdə göründüyü Kİmi müxtəlif elementlərin
və sahələrin mexanİKİ birləşməsindən də ibarət deyildir.
Hər bir cəmiyyətdə təsərrüfat bir sistem şəKİində fəaliyyət göstərir
və inKİşaf edir. Bu baxımdan «iqtisadiyyat» və «təsərrüfat» anlayışları
üst-üstə düşür. Əgər onlara quruluş baxımından yanaşılarsa yenə də
bu oxşarlıq aydın görünər. Mə’lumdur Kİ, iqtisadiyyat sənaye, Kənd
təsərrüfatı, inşaat, xidmət və s. sahələri özündə birləşdirir. Təsərrüfat
anlayışı da təxminən bu çərçivə daxilindəKİ obyeKtləri əhatə edir.
Buna baxmayaraq, «təsərrüfat» anlayışı daha çox işlədilən, daha çox
prantİKİ əhəmiyyət Kəsb edən bir ifadə Kİmi çıxış edir. Bundan fərqli
olaraq «iqtisadiyyat» ən çox elm anlamında, bir çox elmlərin adı Kİmi
də işlədilən bir ifadədir. Məsələn, iqtisadi tarix, iqtisadi coğrafiya,
iqtisadi fİKİr tarixi, iqtisadi KİbernetİKa, sənaye iqtisadiyyatı, Kənd
təsərrüfatı iqtisadiyyatı və s. elmlərin adının daşıyıcısı da
iqtisadiyyatdır.
İqtisadiyyatı öyrənmə, dərKetmə baxımından yanaşdıqda o,
maKroiqtisadiyyat, mİKroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat, meqoiq-
tisadiyyat sahələrinə bölünür. İdarəetmə baxımından da iqtisadiyyatın
bu hissələrə bölgüsü əsaslıdır.
MaKroiqtisadiyyat
- bu, hər bir öİKənin və regionun
iqtisadiyyatının bütövlÜKdə öyrənilməsi, araşdırılması və təhlili
deməK- dir. MaKroiqtisadiyyat səviyyəsində cəmiyyətin, öİKənin,
milli iqtisadiyyatın ən başlıca iqtisadi problemləri dayanır. Burada
ictimai məhsulun məcmuu, milli gəlirin Kəmiyyəti, onların artımı,
bölgüsü, sosial tələbatların tə’min olunmaq səviyyəsi və s. Kİmi
problemlərin öyrənilməsi və həlli yolları araşdırılır.
MİKroiqtisadiyyat
- istehsalın və xidmətin müəssisə, firma
səviyyəsində araşdırılması, təşKİli və idarəedilməsi deməKdir.
İqtisadiyyatın özəyini
təşKİl
edən müəssisədə, firmada, şirKət və s.
özəKİərdə istehsalın və xidmətin daha səmərəli qurulması modelləri
seçilir, az xərclə daha çox və daha Keyfiyyətli məhsul buraxılmasına
çalışılır. Bu dairədə istehsal xərcləri, mənfəət, qiymət, əməK haqqı,
tələb-təKİif Kİmi iqtisadi amillərdən daha KonKret
16