Bazar və bazar iqtisadiyyatı
İqtisadi Kateqoriya Kİmi bunlar özlərinə məxsus xüsusiyyətlərlə də
səciyyələnirlər. Bazar haqqında bundan əwəİKİ paraqraflarda geniş
mə'lumat verilmişdi. Burada isə bilavasitə ticarətdən bəhs
olunacaqdır.
Ticarət əmtəə təsərrüfatı ilə, onun meydana gəlməsi ilə üzvi
surətdə əlaqədardır. O, əməK bölgüsünün, istehsalın və tədavülün
mütəmadi inKİşafı ilə bağlı olaraq daim tərəqqi etmiş, təKmilləş- miş
və bugünKÜ müasir səviyyəyə qədər yÜKsəlmişdir.
Ümumiləşdirilmiş şəKİldə ticarəti elmi baxımdan İKİ cür
səciyyələndirmən olar. Birinci, ona əmtəə istehsalının meydana
gəlməsi və tarixi İnKİşafı ilə şərtlənən əməK məhsullarının və
xidmətlərin mübadilə forması Kİmi. Başqa sözlə, ticarət envivalent
mübadilə əsasında onun iştirançıları arasındanı münasibətlərlə
xaranterizə olunur. İninci, o, ictimai əmən bölügüsü əsasında
xüsusiləşmiş təsərrüfat sahəsidir. O, əmtəələrin alqı-satqısı üzrə
həyata Keçirilən fəaliyyət vasitəsi olub, bu yolda xidməti çıxış edəndir.
Ən müxtəsər şəKİldə ifadə etməli olsaq, ticarət, alqı-satqı ant- ları
ilə fəaliyyət göstərən iqtisadiyyat sahəsidir. Məhz bu mə'na- da
ticarətlə bazar anlayışları arasında Keçilməz bir sədd yoxdur. Bazar
iqtisadiyyatı sistemində ticarət istehsal istehlanı və şəxsi istehlan üçün
əmtəələrin, rhə'mulatlarm istehsal dairəsindən is- tehlan dairəsinə
hərəKətini tə'min edən sahədir.
Bu
mövzunun ticarət (tacir) Kapitalı ilə çox yaxınlığı olduğu
üçün
onu
da bir qədər şərh etmən lazımdır.
Üçüncü, böyÜK ictimai əmən bölgüsü ilə bağlı olaraq ticarətin
(tacirlərin) yaranması haqqında əvvəİKİ mövzularda bəhs edilmişdi.
Bundan sonra Kapitalın arxaİK formaları olan ticarət və sələm Kapitalı
meydana gəlib yayılmağa başlamışdı. Ticarət Kapitalı əmtəə tədavülü
dairəsində fəaliyyət göstərən Kapitala deyilir.
Ti
carət Kapitalı İKİ
formada: əmtəə və pul formasında mövcud olur. Onun hərəKəti
P-Ə
və
sonra
Ə-P^
düsturu ilə ifadə olunur.
Ticarət Kapitalı Kapitalizmə qədər müstəqil formada hərəKət edib,
tarixən isə sənaye Kapitalının sələfidir.
Kapitalizmə qədəmi dövrdəKİ ticarət Kapitalı ilə indini dövrdə
ticarət Kapitalının məzmununda əsaslı dəyişİKİİKİər baş verib.
Əmtəələrin hərəKəti. müxtəlif mərhələlərdən neçir. Həmin
mərhələlərlə əlaqədar olaraq o, ini yerə ayrılır: topdansatış və pəra-
Kəndəsatış ticarətlərinə.
Topdansatış ticarət əmtəə tədavülü prosesinin tərnib hissəsi olub,
vasitəçi xaranter daşıyır. O, əmtəə tədavülündə başlanğıc mərhələdir,
təsərrüfatlararası vasitə Kİmi çıxış edir. Burada müxtəlif sqnaye və
Kənd təsərrüfatı məhsulları bir yerə toplanır.
146
Bazar və ticarət
saxlanılır, sortlara, çeşidlərə bölünür və istehlaKçı müəssisələrə,
qurumlara yeridilir (satılır).
Topdansatış ticarət - əmtəələrin iri partiyalarla satışıdır.
Topdansatış ticarət həm sənaye və həm də Kənd təsərrüfatında
istehsal olunan bütün əmtəələri əhatə edir. Bazar iqtisadiyyatı
şəraitində topdansatış ticarətində əmtəə birjaları mühüm rol oynayır.
Topdansatış ticarətində assosiasiyalar da fəaliyyət göstərir. Ticarət
assosiasiyalarında ayrı-ayrı əmtəələrin nişanələrinə görə müəyyən
məhsulların, məs., ayaqqabı, paltar və s. istehsalı üzrə topdansatış
müəssisələri birliyi yaradılır.
PəraKəndəsatış ticarəti əmtəələrin satışının bilavasitə istehlaK-
çılarla aparılan növüdür, formalarıdır. Əmtəə tədavülünün son
mərhələsidir.
Bazar münasibətləri şəraitində hərrac (auKSİon), yarmarnalar da
mühüm rol oynayır.
Ticarət həm
Ö
İ
KƏ
daxilində və həm də xarici dövlətlərlə aparılır.
Bunlarla əlaqədar olaraq ticarət yenə
İKİ
yerə, yə'ni daxili və xarici
ticarətə ayrılır.
Daxili ticarətin aşağıdanı formaları vardır: xüsusi, dövlət.
Kooperativ.
Xarici ticarət beynəlxalq əməK bölgüsü ilə əlaqədardır. Burada
əmtəələrin mübadiləsi idxal və ixrac üzrə aparılır. Xarici ticarətdə
əmtəələrin mövcud öİKəyə digər öİKƏlərdən gətirilməsi idxal,
əmtəələrin bir öİKədən başqa öİKələrə aparılması ixrac adlanır.
Müəyyən dövrdə əmtəələrin idxalının və ixracının ümumi
dəyərləri arasındaKi fərq nisbəti ticarət balansı adlanır. Əgər ixrac
idxaldan çox olarsa antiv ticarət balansı, az olarsa passiv ticarət balansı
adlanır.
Ticarət balansının vəziyyəti dünya bazarında mövcud öİKənin
əmtəələrinin rəqabət qabiliyyətinin, onun iqtisadiyyatının vəziyyətinin
mühüm me'yarlarından biridir.
§4. MavKetinq va onun fəaliyyəti haqqında
MarKetinq, ingiliscə marKet sözündən olub, bazar mə'nasını verir.
MarKetinq termini
ÜK
dəfə XX əsrin əvvəllərində (1901-ci ildə) ABŞ-da
meydana gəlmişdir. O, bazar iqtisadiyyatı şəraitində idarəetmə
Konsepsiyası haqqında Kateqoriyanı ifadə edir. LaKİn onun KİassİK
və müasir mə'nalandırılmasında müəyyən fərqlər vardır. Müasir
mə'na tədricən formalaşmışdır. Əvvələn, o,
ÜK
dəfə meydana gələndə
ABŞ-da «Məhsul marKetinqi» adı daşıyırdı. İKİnci,
ÜK
dövrdə o,
əmtəələrin və xidmətlərin istifadə olunması qət
147