Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması 

daha  da  artır.  Konveyer-axın  xətlərində  məhsul  istehsalı  ayrı-  ayrı 

işçilərdən  deyil,  müəyyən  qrup  üzvlərindən  asılı  olduğu  üçün  vaxta 

görə  əməK  haqqının  xüsusi  çəKİsi  də  artır.  Sənayecə  in-  Kİşaf  etmiş 

öİKƏlərdə işçilərin 70-80%-i vaxta görə əməK haqqı alırlar. 

İstehsal olunan məhsulun miqdarı və Keyfiyyəti ayrı-ayrı  işçilərin 

fəaliyyətindən  asılı  olan  sahələrdə  işə  görə  əməK  haqqı  ödənilir.  Bu 

sahələrdə işləyənlərin aldıqları haqq işin miqdar və Keyfiyyətindən, iş 

vahidinin qiymətindən asılı olur. 

ƏməK  haqqının  ödənilməsinin  bu  İKİ  formasının  müxtəlif 

sistemləri  də  tətbiq  olunur.  Əsrin  əvvəllərində  teylorizm,  fordizm 

sistemləri üstünlÜK Kəsb etmişdir. 60-cı  illərdə bu sistemlər nisbətən 

Kobud  olduğu  üçün,  insan  amilini  istehsal  vasitələrinin  hissəsinə 

çevirdiyi üçün xeyli tənqid olunmuşdur. Müasir mərhələdə daha incə 

sistemlər «mənfəətdə iştiraK», «iş yerinin analitİK qiymətləndirilməsi», 

«xidmətə görə» və s. tətbiq olunur. ƏməK haqqının təşKİlinin bu incə 

sistemlərinin  tətbiqində  məqsəd  işçinin  əməyi  ilə  yaradılan  izafi 

məhsul «gülə-gülə, işçinin ruhu incimədən» müİKİyyətçilər tərəfindən 

mənimsənilməsini  tə'min  etməK-  dir.  MüİKİyyət  sahibləri  və  onların 

sərəncam verənləri lazım olduqda «xidmətə görə» haqq alanların işsiz 

qalmalarına da sərəncam verirlər. 

İstehsalın  şəxsi  amilinin  aldığı  əməK  haqqı  səviyyəsinə  görə: 

nominal və real əməK haqqına ayrılır. Nominal əməK haqqı de- dİKdə, 

işçinin pul formasında aldığı haqq nəzərdə tutulur. 100 min manat, 500 

rubl,  100  dollar  və  s.  Nominal  əməK  haqqının  səviyyəsi  müxtəlif 

öİKƏlərdə,  müxtəlif  sahə  və  müəssisələrdə  (firmalarda)  çox 

müxtəlifdir. 

Nominal əməK haqqının müxtəlif öİKƏlərdə müxtəlifliyi 

Ö

I

KƏ

- nin 

iqtisadi 

inKİşaf 

səviyyəsindən, 

həmKarlar 

təşKİlatlarının 

mübarizliyindən,  təbii  şəraitdən  və  s.  asılıdır.  ÖİKənin  iqtisadi  inKİ- 

şaf  səviyyəsinin  əsas  göstəricisi  əməK  məhsuldarlığı  olduğu  üçün 

onun  yÜKSƏK  olduğu  öİKƏlərdə  nominal  əməK  haqqının  səviyyəsi 

də  yÜKSƏK  olur  və  əKsinə.  ƏməK  məhsuldarlığı  ilə  əməK  haqqı 

arasında  müəyyən  nisbət,  qanunauyğunluq  mövcuddur.  Belə  Kİ, 

nisbətən  yÜKSƏK  əməK  haqqı  alan  işçi  daha  məhsuldar  işləyir  və 

nəticədə  öİKədə  ictimai  əməK  məhsuldarlığı  daha  yÜKSƏK  olur. 

ƏməK  məhsuldarlığı  yÜKSəldİKCə  əməK  haqqı  da  artırılmalıdır. 

LaKİn əməK məhsuldarlığının artım sürəti daha yÜKSƏK olmalıdır. 

Müəyyən bir öİKənin müxtəlif sahə və firmalarında nominal əməK 

haqqının  müxtəlifliyi  əməK  şəraitindən,  fərdi  əməK  məhsuldarlığı 

səviyyəsindən, işçinin təhsil səviyyəsindən, ixtisas dərəcəsindən, milli, 

irqi, cinsi fərqlərindən və s. asılı olaraq müxtə- 306 

---

ƏraəK haqqının mahiyyəti və formaları 

lif  olur.  Məsələn,  dəniz  neftçilərinə  qurudaKilara  nisbətən  yÜKSƏK 

ha(}qın ödənilməsi iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış prosesdir. 

işçinin  aldığı  nominal  əməK  haqqı  onun  və  ailəsinin  yaşayışı 

haqqında təəssürata malİK olmaq imKanını vermir. İşçinin və ailəsinin 

yaşayışı  haqqında  təəssürat  onun  aldığı  real  əməK  haqqı  əsasında 

mümKÜndür. Real əməK haqqı dedində, işçinin aldığı nominal əməK 

haqqı  müqabilində  əldə  etdiyi  istehlan  şeyləri  və  xidmətlərin 

məcmusu  nəzərdə  tutulur.  Real  əmən  haqqı  bir  sıra  amillərin  tə’siri 

nəticəsində  qərarlaşır.  Bu  amillərə  nominal  əmən  haqqının  miqdarı, 

vergi  və  sair  ödəmələr,  istehlan  şeyləri  və  müxtəlif  xidmətlərin 

(nommunal  -  məişət,  təhsil,  səhiyyə  və  s.)  qiymətləri  səviyyəsini 

göstərmən olar. Digər amillər sabit qalıb işçinin aldığı nominal əmən 

haqqı yünsən olarsa onun və ailəsinin yaşayış səviyyəsi də yünsən olar 

və  ənsinə.  Nominal  əmən  haqqı  sabit  qaldıqda  vergilərin  və 

qiymətlərin  səviyyəsindən  asılı  olaraq  işçinin  və  ailəsinin  yaşayış 

səviyyəsi  yünsən  və  ya  aşağı  ola  bilər.  Nominal  əmən  haqqının 

yünsəldiyi şəraitdə qiymətlərin səviyyəsi daha sür’ətlə yünsələrsə, real 

əmən haqqı aşağı düşə bilər. 90-cı illərin əvvəllərinə nisbətən işçilərin 

aldıqları  nominal  əmən  haqqı  xeyli  yünsəlməsinə  baxmayaraq, 

çoxunun real vəziyyətləri xeyli pisləşmişdir. Çünni qiymətlərin artım 

sürəti  xeyli  yünsən  olmuşdur  Müxtəlif  ölnələrdə  ümumi  daxili 

məhsulda əmən haqqının xüsusi çənisi çox müxtəlifdir. Eyni zamanda 

bu  ölnələrdə  əmən  haqqı  üzrə  yeridilən  iqtisadi  siyasət  də  çox 

müxtəlifdir. ABŞ, Fransa, İspaniya, Hollandiyada əmən haqqının milli 

minimum  səviyyəsi  dövlət  tərəfindən  müəyyən  edilir.  ABŞ-da  metal 

e’malı sahələrində minimum saatlı əmən haqqı 1981-ci ildə 3,35 dollar, 

1990-cı  ildə  3,8  dollar  olmuşdur.  Belçina  və  Yunanıstanda  isə  milli 

minimum  əmən  haqqı  səviyyəsi  dövlət,  həmnarlar  ittifaqı  və  sahib- 

narlar arasındanı razılığa əsasən müəyyən edilir. İtaliya və İngiltərədə 

isə milli minimum yoxdur, bu ölnələrdə sahələr üzrə minimum əmən 

haqqı müəyyən edilir. 

Minimum  əmən  haqqı  müəyyən  edildində  işləyənə  vaxt  vahidi 

üçün  ondan  aşağı  haqq  ödəmən  qeyri-mümnündür.  Bu  səviyyədən 

yuxarı ödəmən isə sahibnardan asılıdır. 

307 

---

Kapital haqqında ndzəriyyələr. Onun dövranı və dövriyyəsi 

XVII

 

FƏSİL. KAPİTAL HAQQINDA 

NƏZƏRİYYƏLƏR. 

ONUN DÖVRANI VƏ DÖVRİYYƏSİ 

§1. Kapital nəzəriyyələri 

Müasir  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  Kapital  Kateqoriyasının  öyrənilməsi, 

onun hərəKətinin nəzərdən Keçirilməsi azad sahib- Karlar üçün böyÜK nəzəri və 

təcrübəvi 

əhəmiyyətə 

malİKdir. 

Tarixi 

ardıcıllıq 

baxımından 

Kapital 

nəzəriyyələrini  belə  qruplaşdırmaq  olar:  birinci,  Kapitalın  merKantilist  təsviri; 

İKİnci,  Kapitalın  fi-  zioKrat  tədqiqi;  üçüncü.  Kapitalın  KİassİK  burjua  tə'rifi; 

dördüncü,  Kapitalın  marKsist  tə'rifi;  beşinci.  Kapitalın  neoKİassİK  və  müasir 

izahı. 

XV 

əsrdə  burjua  siyasi  iqtisadının 

ÜK 

cərəyanı  mernantilizm 

meydana  gəldi.  Mernantilizm  italyanca  «tacir»  sözündən  əmələ  gəlib. 

XVI - XVIII 

əsrlərdə Qərbi Avropa öİKƏİərinin iqtisadi inKİ- şafında baş 

verən  mühüm  dəyişİKİİKİəri  merKantilizm  özündə 

ƏKS 

etdirir. 

MerKantilistlər sərvəti pul ilə eyniləşdirirdilər. «Sərvət puldur» - deyə 

onu qızıl və gümüş yığımındEm ibarət sayırdılar. 

İİK 

merKantilizm 

XV-XVI 

əsrlərdə, son merKantilizm isə 

XVII - XVIII 

əsrlərdə  fəaliyyətdə  olmuşdur. 

İI

K 

sistem  «Monetar  sistem»  («SİKKƏ 

sistemi»), 

son 

inKİşaf 

tə'limi 

isə 

«ManufaKtura 

sistemi» 

adlandırılmışdır.  İnKİşaf  etmiş  merKantilizm  «antiv  ticarət  balansı» 

sistemini  müdafiə  edirdi.  Artıq  merKantilistlər  pula  həqiqi  Kapital 

Kİmi  yanaşırdılar.  Onlar  göstərirdilər  Kİ,  pulun  yeni  pul  «yaratması» 

üçün o, hərəKətə gətirilməlidir. 

XVIII 

əsrin  50-ci  illərində  Fransada  meydana  çıxan  fizioKratlar 

sistemi  burjua  KİassİK  siyasi  iqtisadın 

Ü K  

cərəyanlarından  biridir. 

FizioKratlar  öz  «xalis  məhsul»  tə'limində  izafi  məhsul  mənbəyini 

merKantilistlərin əsas  fİKİrlərinin ƏKsinə olaraq, tədavül dairəsindən 

istehsal  dairəsinə  Keçirmiş  və  beləlİKİə,  Kapitalist  istehsalını  təhlil 

etməyin  əsasını  qoymuşlar.  Laicin  fizioKratlar  ancaq  Kənd 

təsərrüfatının  məhsullarını  əsil  sərvət  hesab  edirdilər.  Fi-  zioKratların 

tə'liminə görə məhz ƏKİnçilİKdə təbiətin^_yardımı ilə «xalis məhsul» 

əmələ  gəlir.  Onlar  ƏKİnçi  əməyindən  başqa,  bütün  digər  istehsal 

sahələrində,  o  cümlədən  sənaye  sahələrində  sərf  olunan  əməyi 

qeyri-məhsuldar  əməK  adlandırırlar.  KİassİK  siyasi  iqtisadın 

banilərindən  biri  olan  A.Smit  Kapitalın  təhlilini  bütün  maddi  istehsal 

dairəsinə  şamil  edirdi. 

O, 

TizioKratların  fİKİrlərini  dəqiqləşdirib  əsas 

və  dövriyyə  Kapitalının  nə  olduğunu  göstərirdi.  Deməli,  əsas  və 

dövriyyə Kapitalı Kateqoriyalarını A.Smit Kəşf etmişdir. 

308 

---