Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İstclmal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması 

təcrübədə 

«ÜÇ  ami l  

nəzəriyyəsi» 

adlanan Konsepsiyaya istinad 

edirlər.

 

İstehsalın  hər  bir  amili  öz  sahibinə  gəlir  gətirməyə  qabildir. 

Belə 

Kİ ,  

«Kapital» «mənfəət», «əməK» «əməK haqqı», «torpaq» 

isə 

«renta» gətirir. 

R e s u r s l a   r — >  

A m i l l ə   r —

>  

G ə l i r l ə r  

« T   ə   b   i   i »   — ^   « t o r p a q  » — « r  e n t a» 

«M a 

d d i» ----- 

>

 

«K 

a p i t a 

1» ----- ► « 

m ə n f ə ə t »  

«M a 1 i y y ə» 

«Ə m ə K» 

—

-> 

«ə 

m 

ə 

K

» ----- ► 

«ə 

m 

ə 

K

 h a q q   ı »  

Bütün  amillərin  gəlirliliyi  o  deməKdir  ıd,  onların  sahiblərinin 

hamısı  sərbəst  və  bərabərhüquqlu  müttəfiqdir.  Hətta  burada  iqtisadi 

ədalət haqqında söhbət gedə bilər 

Kİ, 

istehsalın hər bir iş- tiraı-cçısının 

gəliri məcmu gəlirin yaradılmasında iştiraıc edən ona məxsus amillərin 

töhfəsinə mütabiqdir. 

Biz deyəndə 

K

İ,

 

istehsal onun üç amilinin qarşılıqlı fəaliyyətidir, onda 

istehsalın texnoloji xaraKterini verirİK. LaKİn nə qədər 

Kİ, 

hər bir amil öz 

sahibini təmsil edir, onda istehsal ictimai xa- raıcter alır, sosial proses olur. 

İstehsal,  onun  amillərinin  sahibləri  arasında  istehsal  münasibətlərinin 

nəticəsinə  çevrilir.  Belə  olan  halda  isə  müİKİyyətçi  rolunda  həm  fərdlər, 

həm onların qrupları, həm də sosial təsisatlar çıxış edə bilər; onda istehsal 

müxtəlif iqtisadi subyeKtlərin qarşılıqlı münasibətlərini təmsil edir, yəni 

fərdi,  Kolleıctiv,  dövlət  ıdmi  müxtəlif  müİKİyyət  formalarının  qarşılıqlı 

fəaliyyəti özünü büruzə verir. 

Artıq  deyildiyi  ıdmi  istehsal  amilləri  müİKİyyətçilərinin  hamısının 

istehsalda bilavasitə iştiraKi zəruri deyildir. LaKİn bu, yalnız «torpaq» və 

«Kapital» Kİmi özgəninKİləşdirilmiş istehsal amilləri müİKİyyətçilərinin 

imtiyazıdır. ƏməK qabiliyyətini isə özgəsinə verməK mümKÜn deyil. Ona 

görə  yalnız  «əməK»  amilini  təmsil  edən 

K Ə S  

istehsal  prosesində  həmişə, 

bilavasitə  iştiraK  etməlidir.  BeləlİKİə,  onun  «muzdlu  işçi»  statusu 

obyeKtivdir; həm də bu, başqa istehsal amillərinin mülıdyyətçisi olmaqda 

ona mane olmur. Belə Kİ, muzdlu işçi də səhm, daşınmaz əmlaK və s. əldə 

edə bilər. 

KonKret 

iqtisadi  şəraitdə  hər  bir  amilin  gəlirlilİK 

ölçüsü 

iqtisadi 

nəzəriyyənin mərKəzi problemlərindən biridir. 

Bütün 

son- raKi mühazirələr 

faıctiıd olaraq buna həsr edilmişdir. 

Axı, 

iqtisad elmi istehsal amillərinin 

gəlirliliyi haqqında elmdir. LaKİn indİKİ halda bizi «əməK», «torpaq» və 

«Kapital»ın qarşılıqlı fəaliyyət 

298 

---

istehsal amilləri üzrə gəlirlərin formalaşması 

sistemi Kİmi istehsal prosesi maraqlandırır. 

İstehsal amillərinin sahibi üçün gəlir olan şey həmin amilləri alan 

üçün  xərcdir.  Belə 

Kİ, 

iş  qüvvəsinin  sahibi  üçün  əməK  haqqı  gəlir, 

müəssisə üçün isə bu, istehsal xərcidir. 

İqtisadi nəzəriyyədə gəlirin İKİ fərqli növündən bəhs edilir. Bi- rincici, 

xücuci  təcərrüfat  anlayışı  Kİmi,  yə'ni  mİKrocəviyyədə  gəlir.  Buraya 

muzdlu  işdən,  cahibKarhq  fəaliyyətindən  və  müİKİyyətdən  gəlirlər 

aiddir;  İKİncici,  xalq  təcərrüfat  anlayışı  Kİmi,  yəni  maKroiqticadi 

cəviyyədə gəlir. 

Burada  ictehcal  amillərindən  ictifadə  olunmacı  əcacında, 

funK-  cional 

bölgü 

nəticəcində  əldə  edilən  gəlirləri  təhlil  etməK  lazımdır.  FunKcional 

bölgüdən  gəlirlərin 

fərdi  bölgücü 

fərqləndirilir  Kİ,  bu  da  cəmiyyətin 

məcmu gəlirinin ayrı-ayrı şəxclər, ailələr, ev təcərrüfatları və i.a. arasında 

bölgüsünü  göstərir.  Bu  bölgü  maKroiqtisadiyyat  haqqında  bölmədə 

nəzərdən Keçirilir. MaK- rosəviyyədə gəlir haqqında ən ümumi təsəvvürü 

aşağıdaKi tərifdən görə bilərİK: 

Gəlir -  müəyyən  vaxt  ərzində  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  əldə 

edilən  pul  vəsaitidir. 

Bu, 

müəssisə  (firma),  fizİKİ  şəxs 

və 

ya  bütün 

cəmiyyətin  işinin  pul  ifadəsində,  yə'ni  manat,  dollar,  marKa 

və 

s.  ilə 

yeKunudur. 

Gəlirlərin  təsnifatı 

müxtəlif  meyarlar  üzrə  aparılır.  Əgər  gəlirləri 

mənimsəmə  subyeKtindən  asılı  olaraq  fərqləndirsəK,  bu  halda  gəlirlər 

aşağıdaKi Kİmi bölünür: 

-

 

əhali gəlirləri; 

-

 

müəssisənin (firmanın) gəlirləri; 

-

 

dövlətin gəlirləri; 

-

 

cəmiyyətin gəlirləri. 

Həmin  gəlirlərin  məcmusu  cəmiyyətin  maKsimum  tələbini 

müəyyən  edir.  Əldə  olunan  və  real  sərəncamda  olan  gəlirin 

Kəmiyyətindən asılı olaraq əhalinin gəlirləri bir neçə yerə bölünür: 

-

 

nominal gəlir - bu, əldə olunan pulun ümumi məbləğidir; 

-

 

sərəncamda olan və ya xalis gəlir - bu, vergilər çıxılandan sonra qalan 

qalıqdır; 

-

 

real gəlir - yəni qiymətlərin dəyişilməsinə edilən düzəlişlə xalis gəlir. 

Müəssisə  və  ya  firma  gəlirlərinin  təhlilində  belə  anlayışlardan 

istifadə edilir: 

-

 

ümumi  gəlir 

-  bu,  bütün  məhsulun  reallaşmasından  əldə  edilən 

məbləğə bərabərdir. 

-

 

orta gəlir 

- satılmış məhsul vahidinə hesablanmış məbləğ. 

-

 

son gəlir 

- bu, əlavə məhsul vahidinin satışından əldə olunan 

299 

---