istehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması
rinin
iiTiKanları tam reallaşar. Eləcə də ƏKSİnə, işçi qüvvəsi tələb
olunduğundan çox olarsa, onda adamların qabiliyyətindən natamam
istifadə edilər; onların yaradıcı imKanlarının bir qismi müəyyən
miqdarda istehlaK dəyərlərində maddiləşməz. Nəticədə, xərclərin
quruluşunda canlı əməK məsrəflərinin xüsusi çəKİsi artar, məhsul
vahidi isə baha başa gələr.
İnıdşaf etmiş sivil öİKələrdə səmərəli təsərrüfatçılığa nail olmaq
üçün istehsal amillərinin optimal nisbətini tə'min etməK problemi
sahibuarlıq fəaliyyətinin diqqət mərKəzində durur. Bu problem
cəmiyyətin iqtisadi həyatında getdİKCƏ daha mühüm əhəmiyyət Kəsb
edir. Belə ıci, istehsal amillərinin optimal nisbətdə sərfi nəticəsində
onların imKanları daha çox və yÜKSƏK Keyfiyyətli istehlaıt
dəyərlərinə çevrilir, istehsalın səmərəliliyi yÜKSəlir.
Bu
problemin həllinə nail olunması respublİKanın iqtisadiyyatını
yÜKsəltməK baxımından çox vacibdir. ÖİKəmiz hər cür istehsal resursları ilə
çox zəngindir. ÖİKəmizin mənafeyi və xalqın rifahının yÜKsəldilməsi
onlardan səmərəli və optimal nisbətdə istifadə olunmasını təKİdlə tələb edir.
İstehsal prosesinin fasiləsizliyi, əslində istehsal amilləri sərfinin
fasiləsizliyi deməıcdir. Bu fasiləsizlİK daimi və vaxtaşırı bir prosesdir.
Məhz burada istehsal amillərinin dövriyyəsi özünü büruzə verir. Bu
baxımdan K.MarKsın Kapitalın dövriyyəsinə verdiyi tə'rifi istehsal
amillərinə də aid etməK olar: «Ayrıca bir əməliyyat Kİmi deyil, vaxtaşırı
proses Kİmi müəyyən olunan ı-capital dövranına Kapitalın dövriyyəsi
deyilir». Kapital digər istehsal amillərindən ayrı-ayrılıqda dövr edə
bilməz. Onda başqa istehsal amilləri də ıcapital ilə birlİKdə dövr edir.
Maddi nemətlər istehsalında istehsal amilləri bu və ya digər
dərəcədə İstehlaK olunur. Belə
K
İ,
torpağın qida maddələri, əməK
cisimləri və əməK bir istehlaK tsİKİində istehlaK olunur, öz dəyərini
ye ni
məhsulda maddiləşdirir; əməK vasitələri şəKİində olan
K api t al
isə
ö z
dəyərini yaradılan məhsula hissə-hissə Keçirir. Bu proses daimi
surətdə təKrarlanır və amillərin dövriyyəsini göstərir.
Müəssisə və ya firma sahibi istehsal amillərinin dövriyyəsini
sürətləndirməKdə bilavasitə maraqlıdır, çünKİ istehsal amilləri nə qədər
çox dövr etsə, bir o qədər çox gəlir - mənfəət gətirər. Amillərin hərəKəti
müəyyən vaxt ərzində baş verir.
Onların döv
riyyəsi vaxtı amillərin
istehsal və tədavül mərhələlərindən ı-ceçdiyi vaxtın cəmindən ibarətdir.
Bu baxımdan dövriyyə vaxtının qısal- dılmasına istehsal və tədavül vaxtı
mühüm təsir göstərir. İstehsal vaxtının mühüm tərKİb hissəsi
iş dövrüdür.
İş dövrü nə qə
296
İstehsal amillərinin optimal nisbəti və dövriyyəsini sür'ətləndirnıəK yolları
dər
qıaadırsa, amillərin dövriyyəsi də bir
o
qədər sür'ətlidir.
Bunun
üçün
əməK məhsuldarlığı və intensivliyini yÜKSəltməK, çoxnöv- bəli iş günü,
müxtəlif növ texnİKİ təKmilləşdirmələr və s. tətbiq etməK yolu ilə iş dövrü
qısaldılır.
Amillərin dövriyyəsinə tədavül vaxtı da mühüm təsir göstərir. Bu
vaxtı n müddəti nəqliyyat və rabitə vasitələrinin inKİşaf dərəcəsindən,
bazar KonyuKturasından, satış bazarının uzaq-yaxınlığından, əhalinin
alıcılıq qabiliyyətindən, sahibKarın rəcıabətetmə məharətindən və s.
asılıdır. Tədavül vaxtının qısaldılması əmtəələrin istehlaKçılara daha
tez çatdırılması və reallaşdırılmasına, tədavül dairəsində olan amillərin
azaldılmasına səbəb olur. Bu isə istehsal dairəsində amillərin
artırılması və beləliıdə də mənfəətin çoxalması üçün imıcan yaradır.
Mənfəətin KÜtləsi və istehsal amillərinin gəlirlilİK səviyyəsi
onların dövriyyə sürətindən asılıdır. Belə
K
İ,
istehsal amilləri sərfindən
gələn gəlirin Kəmiyyəti onların bir dövriyyəsindən əldə edilən gəlir ilə
il ərzindəKİ dövriyyələrin sayının hasilinə bərabərdir. Bu baxımdan
istehsal amilləri nə qədər sürətlə dövr edərsə, hər bir amilin gətirdiyi
gəlirin Kəmiyyəti də bir o qədər çox olar. Fərz edəK
K
İ,
Ö Z
Kəmiyyəti
qədər gəlir gətirən 6 min dollar məbləğində istehsal amilləri
müəssisələrin birində bir ildə 6 dəfə, digərində 3 dəfə dövr edir. Onda
birinci müəssisənin sahibi il ərzində 36 min (6000x6), İKİnci
müəssisənin sahibi isə 18 min (6000 X 3) dollar gəlir əldə edəcəıcdir.
Deməli, bərabər miqdarda tətbiq edilən istehsal amilləri müxtəlif
dövriyyə sürətləri sayəsində müxtəlif miqdarda gəlir gətirir.
İstehsal amillərinin dövriyyə sür'ətinin artması gəlirin həcmini artırır
və onun istehsal prosesini sür’ətləndirir.
Bu
isə bazar rəqabəti şəraitində
üstünlÜK qazanmağa imuan yaradır. Res- publİKamızda iqtisadiyyatın
tərəciqisi üçün mövcud istehsal amillərindən səmərəli istifadə olunması və
onların dövriyyəsinin sür'ə- tləndirilməsi indi bazar iqtisadiyyatına
ı-ceçildiyi şəraitdə həlledici əhəmiyyət Kəsb edir. Buna milli sahibıcarlığm
yaranması və
iıiKİşafı
sayəsində nail olmaq müniKÜndür.
§5. İstehsal amilləri üzrə gəlirlərin formalaşması
İqtisad elmində yüz illər ərzində əmtəə dəyərinin yaradılmasında
hər bir amilin rolu barədə mübahisələr getmişdir. KlassİK siyasi iqtisad
bu prosesdə əməyin birinciliyini qəbul etdiyi halda, marıcsist ənənəsi,
dəyəri yalnız əməyin mücərrəd ifadəsində nəticəsi
K İ mi
şərh etmişdir.
İndi də mübahisə davam etsə də, iqtisadçılar
297