Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İstehsal amilləri nəzəriyyəsi və amillər üzrə gəlirlərin formalaşması 

İstehsal funı-tsiyası istehsalın fiziıd həcminin yalnız ayrıca firmada 

istehsal  amilləri  nisbətinə  görə  istifadə  olunmasını  deyil,  həm  də 

cəmiyyətin miqyasında həmin Kəmiyyətlər arasındaKi pro- porsiyanı 

xaraıcterizə edir. 

İstehsal funKSİyasının yeniləşməsi izoKvantdır. İzoKvant - istehsal 

amillərinin  bütün  variantlarına  uyğun  gələn,  onların  istifadəsilə 

məhsul  buraxılışının  eyni  həcmdə  tə'min  olunmasını  göstərən  əyri, 

həndəsi nöqtə yeridir. Həmin nöqtə yerində istehsal amilləri ilə onun 

nəticələri  arasındaıu  asılılıq  ifadə  olunur;  göstərilir  Kİ,  müəssisə 

fəaliyyətinin təhlil spesifİKası istehsal funK- siyasmın reallaşdığı vaxt 

dövründən asılıdır. Həmin vaxt dövrü isə qısa və uzunmüddətli olur. 

Qısamüddətli  dövrdə  istehsal  amilləri  cəlb  edilmiş  halda  olur  və 

uzunmüddətli  dövr  bütün  istehsal  amillərində  dəyişİKİİK  edilməsi 

vaxtıdır. 

AmerİKa iqtisadçıları Duqlas və Solou əsrimizin 20-ci illərində yüz 

il ərzində taxıl istehsalının statistİKa tədqiqi əsasında əməK və Kapital 

Kİmi  istehsal  amillərinin  məhsul  buraxılışının  ümumi  artımında 

payını müəyyən etmişlər. Onlar aşKar etmişlər 

K

İ,

 

əməK məsrəflərinin 

1  faiz  artırılması  buraxılan  məhsul  artımının  3/4  hissəsini  təmin  edir; 

Kapital  məsrəfinin  1  faiz  artırılması  isə  məhsul  artımı  buraxılışının 

1/4-ni əldə etməyə imKan verir. 

Bu  nəticələr  bütün  cəmiyyətə  aid  olduğuna  görə  göstərilən  in- 

deıcslər  (3/4  və  1/4) 

aqreqat 

adlanır;  məhsul  buraxılışı  və  istehsal 

amilləri  arasındaıcı  asılılıq  isə 

Duqlas  və  Solou  istehsal  aqreqat 

fuuKsiyası  adı  altında 

həyata  daxil  olmuşdur.  BeləlİKİə,  Duqlas  və 

Solou  nəticələri  əsasında  faydalılıq  nəzəriyyəsi 

iqtisadi  üsul 

adı  ilə 

təKİif olunmuşdur. Bu təKİifə görə «insan Kapitala vəsait qoyuluşu», 

əməK istehsal vasitələrinin, yə'ni Kapitalın artımına nisbətən istehsalın 

yÜKsəlməsinə daha böyÜK fayda verir. 

Ona  görə  də  iqtisad  elmi,  hər  şeydən  əvvəl,  əməK  Kİmi  istehsal 

amilinin  faydasını  daha  da  yÜKSəltməyin  yeni  yollarını  axtarır. 

Burada  insan  münasibətləri  nəzəriyyəsi,  sosial  partnyorluq  və  i.a. 

müstəsna  əhəmiyyət  Kəsb  edir 

K

İ,  bunlar  da  işçinin  istehsalın 

nəticələrində  daha  çox  marağını  təmin  edən  şərtlərdir. 

İşçinin  marağı 

isə elə güclü amildir Kİ, onu səma cisimləri arasındaKi cazibə qüvvəsinə 

bənzətməK olar.

 

Deyilənlər  istehsalın  yalnız  əməKdən  yaxşı  istifadə  olunması 

hesabına artırılması deməK deyil. Söhbət başqa şeydən gedir. Duqlas 

və  Solou  göstərmişlər 

K

İ,

 

indi  əməK  istehsalın  ən  mühüm  amilidir; 

çünıd o daha çox məhsul buraxılışı təmin edir. 

Müxtəlif istehsal növləri üçün istehsalın funKsiyaları müxtəlif olsa 

da, onların hamısına ümumi xüsusiyyət xasdır. 

294 

---

istehsal amilləri, ilə məhsulun həcmi arasında asılılıq 

Birincisi,  istehsal  həcmini  artırmaq  həddi  vardır.  Buna  başqa, 

bərabəı-  şəraitdə  bir  resurs  məsrəfini  artırmaqla  da  nail  oluna  bi

l ər.  

Belə 

Kİ,  

müəyyən  miqdarda  dəzgah  və  istehsal  binaları  olan  firmaya 

çoxlu sayda işçi cəlb edilməsilə istehsalı artırmağın həddi vardır, çünKİ 

işləyənlərin  sayının  artmasından  yaranan  hər  artım  getdİKCƏ  sıfra 

yaxınlaşır. 

İıdncisi,  istehsal  amillərinin  qarşılıqlı  əvəzlənməsi  mövcuddur.  Bu 

halda  istehsal  amillərinin  qarşılıqlı  əvəz  olunması  istehsalın  həcmi 

azaldılmadan  baş  verir.  Məsələn,  işçilərin  əməyi  məhsuldar  alətlərlə 

təmin edildİKdə səmərəli olur. Belə alətlər olmadıqda istehsalın həcmi 

azala  bilər  və  ya  işləyənlərin  sayının  çoxalması  hesabına  artar. 

LaKİn 

maşınların sayı az və maşının hər bir iş saatını əvəz etməK üçün çoxlu 

sayda işçi olduqda daha çox miqdarda iş saatı tələb olunur. 

İstehsal  amillərinin  qarşılıqlı  fəaliyyəti  hesabına  bazarda  satılmaq 

üçün əmtəələr hazırlanır. Bu halda müəssisə əldə etdiyi ticarət mədaxili 

ilə  həm  amil  məsrəflərini  ödəyir,  həm  də  mənfəət  qazanır.  Eyni 

zamanda ev təsərrüfatları da öz istehsal amillərindən gəlir əldə edir. Öz 

gəlirlərinin Kəmiyyətindən asılı olaraq ayrı- ayrı təsərrüfatlar istehsal 

olunan  məhsulda  müvafiq  paylarını  tələb  edir.  BeləlİKİə,  istehsal 

olunan  məhsulun  bölgüsü,  gəlirlərin  bölgüsü  sistemi  vasitəsilə  baş 

verir. 

§4. İstehsal amillərinin optimal nisbəti və 

dövriyyəsini sür’ətləndirməK yolları 

Təbiətdə  olduğu  Kİmi  cəmiyyətin  iqtisadi  həyatı  da  müəyyən 

nisbətliyə  əsaslanır.  Məsələn,  təKrar  istehsalın  ümumi  iqtisadi, 

sahələrarası,  sahədaxili,  istehsaldaxili  və  ərazi  Kİmi  nisbətləri  vardır. 

Bu nisbətlər şübhəsiz istehsal amilləri nisbətilə əlaqədardır. Doğrudur, 

maddi  ne'mətlərin  istehsalı  prosesində  həmin  amillər  dəsti  müəyyən 

nisbətdə  olur.  Əsl  məsələ  onların  optimal  nisbətini  tə'min  etməKdir. 

Bunu  resurslardan,  xüsusilə  tÜKənən  re-  surslai'dan  daha  səmərəli 

istifadə etməK, istehsal amillərinin düzgün əlaqələndirilməsi və xeyirli 

əvəzlənməsi  mənafeyi,  getdİKCƏ  güclənən  rəqabət  mübarizəsi 

şəraitində bazarda üstün mövqe tutmaq cəhdi tələb edir. Ona görə də 

müəssisə və ya firma sahibi çalışır Kİ, istifadə olunan istehsal amilləri 

dəstində hər bir amilin daha çox gəlir gətirməsi üçün onların optimal 

nisbətdə  sərfinə  nail  olunsun.  Belə 

K

İ,

 

müəyyən  müəssisədə  mövcud 

istehsal  vasitələrini  hərəKətə  gətirməK  üçün  lazım  olduğu  miqdarda 

işçi qüvvəsi cəlb edilərsə, istehsalın həm maddi, həm də canlı amillə- 

295 

---